Náttúrufræðingurinn - 1946, Blaðsíða 6

100
NÁTTÚRUFRÆÐINGURINN
færist fyrst með kælingunni lóðrétt niður á frostmarkslínuna, en
flytzt síðan eftir þeirri línu með útfellingu annars hvors efnisins úr
blöndunni unz punktinum E er náð. í honum storkna loks báðir
hlutar blöndunnar samtímis.
Efnið, sem storknar, er jafnan í krystölluðu ástandi. Það myndast
annað Iivort saltkrystallar eingöngu eða ískrystallar eingöngu eða
krystallar beggja efna í E. Stærð þessara krystalla fer fyrst og fremst
eftir storknunarhraðanum; við hæga storknun myndast fáir en stórir
krystalfar, við hraða storknun margir og litlir.
Athyglisvert er það, að krystallarnir, sem myndast, liafa miklu
hærra bræðslumark en blandan sem þeir myndast úr. Saltkrystallar
falla út úr pækli, þótt salt liafi miklu hærra bræðslumark en pæk-
illinn. Þetta atriði kemur mjög við sögu jregar um storknun hraun-
leðju er að ræða.
Hér hefir nú verið lýst eiginleikum lilöndu úr tveimur efnum.
En svipaða sögu er að segja um upplausn margra efna. Hraunleðja
er þess konar blanda, og um bræðslumark Iiennar er þá vitað, að
það er lægra en bræðslumark þeirra efna í henni, sem tonbræddust
eru. Það gæti einnig verið undir bræðslumarki þess efnis í henni,
sem auðbræddast er, sbr. punktinn E, sem er bæði undir bræðslu-
marki íss og salts.
Þegar hraunleðja storknar, myndast fyrst ein tegund krystalla,
sem þá hafa talsvert hærra bræðslumark en blandan sjálf og allt aðra
efnasamsetningu en hún. Við það breytist lilandan og hún fær annað
frostmark. Sii blanda, sem að lokum storknar, er búin að fá talsvert
aðra samsetningu en Iiin upphaflega blanda.
Hvaða krystallar fyrst myndast fer ekki eftir því, hverjir hafa hæst
bræðslumark, heldur fer það eftir hinni upphaflegu samsetningu
blöndunnar. í dæminu um saltpækilinn var það ýmist saltið eða
vatnið sem fyrst féll út úr blöndunni. Þegar hraunleðja með sam-
setningu basalts eða móbergs storknar, myndast aðallega 4 tegundir
krystalla, olvín, ágít, plagioklas og magnetít og liver þeirra myndast
fyrst, fer eftir samsetningu blöndunnar. Venjulega er það einliver
hinna þriggja fyrstnefndu tegunda, oft olivínið, en aðalkrystallarnir
eru venjulega plagioklas og ágít.
Stærð krystallanna fer eftir storknunarhraðanum. Við hæga kóln-
un verða jieir stórir og vel sýnilegir berunr augum. Þetta á sér stað,
þegar leðjan storknar í göngum og holrúmum neðanjarðar. Berg-
tegundin, sem myndast, og síðar getur komið í ljós við eyðingu þak-
laganna, heitir gabbró (þegar hraunleðjan hefir samsetningu basalts).
I gabbróinu í Suðursveit hefi ég séð ágítkrystalla, sem voru um 3 cm