Náttúrufræðingurinn - 1946, Blaðsíða 13

NÁTTÚRUFRjÉÐlNGtJRlNN
loí
5. Þrýstingnum létti snögglega af vatnsríkri, kaidri eldleðju, sem
sundraðist og varð að ösku (öskugos).
ö. Sprengingar urðn þegar á miklu dýpi og blönduðust glerögnun-
um framandi bergmolar. Úr þessu varð leir- og hnullungagrautur,
sem myndaði leirlög og molabergslög.
Þegar nánar er að gáð, kemur í ljós, að gos, sem einkennast af lágu
hitastigi og mikilli vatnsblöndun hraunsins, eru alltíð annars staðar.
Ýmis einkenni slíkra gosa eru harla lærdómsrík til samanburðar við
móbergið, sérstaklega molabergslög þess.
Við gosið á Martinique 1902 kom upp úr fjallinu Pelée þungur
öskumökkur, sem léll með ógnarhraða niður fjallshlíðina og sópaði
burtu öllu lauslegu á leið sinni.
Við gosið í Lassen Peak 1915 kom svipað fyrir. Öskumökkurinn
sópaði burt skógi á stóru svæði, liann bræddi einnig snjóskafl uppi í
lilíð fjallsins, og eins nnun hafa rignt úr hönum sjálfum með þeim
árangri, að óstöðvandi leðjustraumur vall niður frá fjallinu. í skóg-
inum, sem áður þakti hlíðar fjallsins, voru trén þetta 3—5 fet í þver-
mál, og því styrk og stöðug. En á rnargra mílna svæði hafði ösku-
mökkurinn og ileðjustraumurinn ekki aðeins sópað burt þessum
skógi, heldur einnig skafið allan jarðveg ofan af föstu bergi, sem stóð
eftir eins og nauðsópað gólf.
Gera verður ráð fyrir, að slík gos kunni að hafa orðið á tímurn
móbergsmyndunarinnar, og vér hljótum að svipast um eftir ein-
liverjum vegsummerkjum þeirra. Vér getum búizt við því, að finna
lög af hörðnuðum leðjustraumi. Steinarnir og björgin, sem leðjan
flutti með sér, gætu verið talsvert núin og' rispuð, og þessi lög gætu
líkzt mjög jökulruðningi. Enn fremur gætum vér búizt við því, að
berggrunnurinn, sem leðjustraumurinn rann yfir, væri skafinn og
rákaður og minnti tálsvert á jökulrispað berg.
Áður en ég sný mér að því að athuga móbergsmyndunina í þessu
sambandi, vil ég þó víkja nánar að fleiri menjum tiltölulega kaldra
gosa, sem þekktar eru í öðrum löndum, og kem þá að fornum elds-
umbrotum í Sclnvaben í Þýzkalandi. Þar er á vissu svæði mesti urm-
idl ruðningshóla, þ. e. a. s. hóla úr leir, sandi, möl og stórgrýti, vöðl-
uðu saman í formleysu. Þessir hólar eru taldir rninna mjög á norður-
þýzkt landslag, sem skapað er úr jökulruðningi ísaldarinnar eða á
sams konar landslag við rætur Alpafjalla, og um eitt skeið var það
óbilandi trú jarðfræðinga, að þessir hólar í Schwaben væru mynd-
aðir af jöklum. Svipurinn með jökulruðningi er t. d. svo mikill, að
rispaðir og heflaðir steinar eru algengir í þessum hólum eins og í