Samvinnan - 01.12.1951, Síða 6

Arfleifð íslenzkra samvinnumanna
Samvinnuhugsjónin er dýrasta erfðagull okkar
Samvinnufélög hafa senn starfað
óslitið á Islandi um sjötíu ára skeið.
A þeim sjö áratugum hafa orðið stór-
stígari framfarir og meiri byltingar í
atvinnuháttum og menningu íslenzku
þjóðarinnar heldur en gerðust á næstu
sjö öldunum áður en samvinnustefn-
an skaut rótum í íslenzku þjóðlífi.
Eftir sjötíu ára starfsemi sam-
vinnufélaganna er svo komið, að fé-
lagsmannatala þeirra nálgast 31 þús-
und, og fullir tveir þriðju allra Islend-
inga eru á framfæri samvinnumanna.
Hinar öru og ævintýralegu framfarir
Islands í útgerð, ræktun landsins,
samgöngum, húsagerð og iðnaði hafa
orðið samstíga vexti og viðgangi
samvinnufélaganna í landinu og er
slíkt engin tilviljun.
Sjötíu ár eru ekki langur tími á
mælikvarða sögunnar, en í lífi ein-
staklingsins gegnir öðru máli. Nærri
lætur, að frá því, er fyrstu kaupfélög-
in hófu starf, séu nú tvær starfskyn-
slóðir gengnar, og örfáir eru þeir nú
orðnir, sem muna fyrstu starfsár
kaupfélaganna eða þekkja af eigin
raun þann jarðveg, sem samvinnu-
stefnan á íslandi er upp úr sprottin.
Vilji menn skilja til fulls hvílíku
grettistaki samvinnufélögin hafa lyft,
hver þáttur þeirra er í efnislegum og
andlegum framförum síðustu ára-
tuga, er vænlegast til skilningsauka
og glöggvunar á því efni að gera sér
ljóst það ástand, er ríkti hér áður en
samvinnufélögin efldust til dáða. I því
efni verður hér þó fljótt yfir sögu
farið.
Landfræðileg afstaða Islands, fá-
breytt náttúrugæði og framleiðsla
ollu því, að íslenzka þjóðin varð þeg-
ar í öndverðu mjög háð viðskiptum
við útlönd. Meðan Islendingar áttu
sjálfir skip og gátu sjálfir annazt sigl-
ingar sínar, gætti þessa ekki tilfinn-
anlega. Á þrettándu öld var svo kom-
ið, að Islendingar voru orðnir háðir
Eftir Þóri Fribgeirsson
erlendri þjóð í þessu efni, svo sem
sést á því ákvæði í Gamla sáttmála,
að Noregskonungur hét því að láta
ákveðna tölu skipa sigla til íslands
ár hvert. Síðan sígur jafnt og þétt á
ógæfuhlið í þessum efnum, unz há-
marki nær með einokunarverzlun
Dana á Islandi.
Það er ógeðfellt verk að rifja upp
þær hörmungar, sem íslenzka þjóðin
varð að þola af hendi samvizkulausra
einokunarkaupmangara, þegar allt
viðskiptalíf var reyrt í hinar heimsku-
legustu valdboðsviðjar, — þegar til
dæmis Svalbarðsströndungum, sem
áttu tíu mínútna róður til verzlunar-
staðar á Akureyri, var gert að skyldu
að verzla í Húsavík, en þangað var
tveggja daga erfið ferð og yfir þrjár
stórár að fara. Brotum á þessum fyr-
irmælum var þunglega refsað og vörð-
uðu jafnvel húðláti.
Vörur þær, sem einokunarkaup-
mennirnir létu sér sæma að bjóða Is-
lendingum, voru jafnan hinar hrak-
legustu, oft stórsviknar og skemmd-
ar, en jafnan seldar við okurverði.
Þegar einokuninni var aflétt og
verzlunin gefin frjáls, svo sem kallað
var, var það að vísu spor í hina betri
átt, en þó meira í orði en á borði. Sel-
stöðukaupmennirnir, arftakar einok-
unarkaupmannanna, fetuðu mjög í
spor fyrirrennara sinna, eðlið var hið
sama, og þeir skömmtuðu því þjóð-
inni svipaðan graut í líkri skál og gert
hafði verið á einokunartímunum.
Verzlunin var ennþá með „öfugum
hætti“ eins og komizt var að orði í
árferðislýsingu um 1880.
Sannarlega var verzlunin með „öf-
ugum hætti“, meðan hún var rekin
með það sjónarmið fyrir augum, að
viðskiptamennirnir vceru til vegna
verzlunarinnar, en ekki verzlunin
vegna viðskiptamannanna. Þar sem
slík viðhorf ráða, verður verzlun ætíð
óheilbrigð, þar þróast alltaf prettvísi,.
vörusvik og hverskonar ódrengskap-
ur í viðskiptum.
Og þannig var ástandið í verzlun-
arefnum hér á íslandi, þegar sam-
vinnufélögin hófu starf sitt. Megin-
þorri landsmanna var bundinn á
skuldaklafa selstöðukaupmanna og
haldinn minnimáttarkennd gagnvart
þeim. Þjóðin hataði kaupmennina og
sat jafnan um færi til þess að ná sér
niðri á hinu gráglettna verzlunarliði
með ýmis konar prettum. Allt var
nógu gott í kaupmanninn eða þó öllu
heldur of gott; slíkt viðhorf reyndist
ekki hollt eða farsælt til að vinna ís-
lenzkri framleiðslu álit á erlendum
markaði.
Minnimáttarkennd Islendinga gagn-
vart verzlununum og kaupmönnum er
vel lýst í grein, sem Árni Jónsson
prófastur á Skútustöðum ritaði t
Ofeig, blað Kaupfélags Þingeyinga,,
árið 1890. I þeirri grein segir hann
meðal annars:
„Kaupmennirnir hafa snúið helzt
til sáran þátt um fætur frelsi, fram-
fara og sjálfstæðis hinnar íslenzku
þjóðar. Það hefur lagað blóðið úr sár-
unum, en þeir hafa unað því vel, keyrt
klárinn áfrarn í haftinu eins fyrir því,.
og vanið sig á „að skoða bændur eins.
og rænulausar rollur, er renni í búðina
til þess að láta hreyta sig“. I „búð-
inni“ hefur verið og er víða enn þetta
ógnar djúp milli kaupmanns og
kaupanauta. Þar hefur verið ógnar
djúp milli hins mikilláta en þó maka-
laust mannúðlega kaupmanns, sem
er svo náðugur að leyfa bóndanum
að leggja inn „við verzlun sína“ hina
ófélegu íslenzku vöru og fá aftur
danska dýrindisvöru, en þó að sjálf-
sögðu fyrir fullt verð. í „búðinni“
hefur verið þetta skuldadjúp, sem
6