Fálkinn - 11.09.1937, Blaðsíða 8

8
F Á L K I N N
Laxinn og hættir hans.
Eftir ÓLAF FRIÐRIKSSON.
Þegar vorar fer laxinn aö
leita upp i árnar, og er að þvi
fram eflir sumri. Eru það
einkum stærstu laxarnir, sem
ganga fyrst á vorin, miðlungs-
stærðin í mai og júní, og smá-
laxinn í júlí og ágúst. Allur er
lax þessi feitur og fallegur, og
er erindi lians upp i árnar að
hrygna. í árstrauminum er
hann sjálfur fæddur og upp al-
inn, og þangað fer hann til þess
að auka kyn sitt. Því þó hann
dvelji mikinn hluta æfinnar í
sjó, þá er áin heimkynni hans,
og hrogn hans klekjast ekki
nema í ósöltu vatni.
Laxinn fer samt ekki strax
að hrygna, þegar hann er geng-
inn í ána. Hrogn (egg) kven-
fiskanna og svil (sæði) karl-
fiskanna, eru ekki þroskuð,
];egar laxinn gengur i ána, og
eru það ekki fyr en á haustin,
eða komið er fram á vetur, og
])á fyrst hrygnir hann. En all-
an tímann þangað til heldur
hann kyrru fyrir i ánni og ét-
smátt og smátt, en karlfiskur-
inn jafnframt svilunum, og er
hann þá lítið eitt fyrir framan
liana í straumnum. Svoleiðis er
nú farið þeirra ástamálum.
Sumir segja að laxinn dvelji
lengi nálægt þar, sem liann lief-
ir hrygnt, og víst er, að nokkuð
af laxinum dvelur í ánum fram
á næsta vor, en dr. Bjarni Sæm.
segir, að allur þorrinn af laxi
leiti til sjávar aftur fyrir jól.
Þegar laxinn fer aftur til sjáv-
ar, er hann orðinn grindhorað-
ur. En hann er fljótur að fitna
þegar harin er kominn í sjóinn,
og er sagt frá einum laxi, sem
var 5 kg., þegar honum var
slept 31. marz, en veiddist aftur
eftir 37 daga og var þá 10,6 kg.
Hann hafði því þyngst um
meira en 1 kg. á viku! íslensku
árnar eru svo litlar, en hins-
vegar svö hreytilegar, þar sem
ógurlegur vöxtur getur komið i
þær um hávetur, þegar þær eru
minstar, að þetta veldur oft
miklu tjóni á lifi laxanna. Það
er, fyrstu 5 til 6 vikurnar og
taka enga aðra fæðu til sín á
meðan.
Þegar seiðin eru orðin 10 til
16 sm. löng halda þau til sjáv-
ar. En af því íslensku árnar eru
kaldar, og lítið að jeta í þeim,
eru þau venjulega orðin 3 til 4
vetra, áður en að þau ná þess-
ari stærð. Einstaka seiði er þó
búið að ná þessari stærð
tveggja ára, en sum hinsvegar
ekki fyr en þau eru 5 ára. í
suðlægari löndum, þar sem
árnar eru hlýrri, og meira æti,
vaxa laxaseiðin langtum hrað-
ar, og eru orðin stærri, þegar
þau ganga til sjávar, enda þótt
þau geri það mikið fyr. Þegar
seiðin koma í sjóinn koma þau
í hlýrra umhverfi, og er þar
nóg að éta. Þau vaxa líka ótrú-
lega liratt, þannig, að þau eftir
árið eru húin að þrefalda eða
fjórfalda lengd sína, og 15 til
25 falda þyngdina! Nokkuð af
laxinum gengur aftur í árnar
eftir að hafa aðeins verið lið-
ur þá lítið eða ekki neitt, enda
er litla fæðu að hafa fyrir stóra
og marga fiska í litlum ám. En
hann er líka svo vel feitur, að
hann þarfnast engrar fæðu,
enda er álitið, að það sé ekki
nema þriðji hver lax, þegar
best lætur, sem hægt er að
ginna til þess að smakka á ána-
maðki eða fallegri flugu lijá
laxveiðamönnunum, en að tveir
af hverjum þremur löxum heri
það aldrei við að bíta á.
Laxinn gýtur þar, sem
straumur er og möl í hotni og
botnsdýpt %—1 stika. Hann
grefur sér gróp allstóra, eins-
konar hreiður sem er alt að
hálfa stiku á dýpt, og þar gýt-
ur kvenfiskurinn hrognunum
eru heldur ekki nema tíundi
hver lax, (eftir rannsóknum
norska fræðimannsins Knut
Dahl), sem nær því að ganga
tvisvar i ár hér á landi.
Hrognin klekjast á 5 lil 6
mánuðum í íslenskum ám.
Hrogn laxins eru hlutfallslega
stór, (þvermál yfir % sm.) og
er talið, að í hrygnu sem er 10
kg. á þyngd séu fram undir 20
þús. hrogn, en hlutfallslega
meira eða minna í þeim, sem
stærri eru eða minni. Þegar
laxaseiðin koma úr hrogninu
eru þau um 1% sm. á lengd, og
ekkert lík fullorðnum laxi.
Hangir stór skjóða við þau
framarlega að neðanverðu, og
nærast þau á þvi, sem í lienni
Neðsti l'ossinn i Ell-
iðaúnum, sem 60 til
70 laxar sáust stökka
upi> á hálftima.
ugt ár í sjónum (smálaxinn).
Aðrir ganga eftir tveggja ára
dvöl í sjó, og eru þá venjulega
5 til 6 kg., og enn aðrir dvelja
samfellytt þrjú ár í sjó, og eru
þá venjulega 10 til 12 kg. Lax-
ar sem eru stærri en þetta, eru
sumpart eldri laxar, en sum-
part laxar, sem vaxið hafa
hraðar en venjan (eða þetta
hvorttveggja).
Seiði, sem voru á niðurgöngu,
hafa þrásinnis verið merkt, og
hafa þær merkingar sýnt, að
laxinn leitar aftur upp í sömu
árnar og hann kemur úr.
Hvernig laxinn þekkir aftur
ána sína, vita menn ekki, eða
hvernig hann ratar aftur heim
vfir víðan sjá, því hann fer
langt. Merktir laxar, sem veidd-
ust við norðurströnd Þýska-
lands og í dönsku sundunum,
l.afði verið slept 1—2 árum áð-
ur í fljót í Norður-Svíþjóð. Það
er þó ekki fyr en nýlega, að
mönnuni hefir verið ljóst, hve
víðförull laxinn er. Fyrir 30—
40 árum fóru fram tilraunir
hæði i Skotlandi og í Noregi
um merkingu á niðurgöngu-
laxi, þ. e. laxi, sem búinn var
að hrygna. Sýndu þær tilraunir
að laxinn gengur aftur í sömu
ána og liann er áður búinn að
hrygna í, en ekki veiddust aft-
ur nema þrír af hverjum
lmndrað löxum. Fyrir tveim
árum tóku tveir norskir vís-
indamenn, þeir Knut Dalil og
Svend Sömme, sjer fyrir hend-
ur, að merkja niðurgöngulax
með svo greinilegu merki, að
víst væri að þeir, sem veiddu
liann, tækju eftir merkinu og
vissu þegar í stað, hvert þeir
ættu að snúa sjer með það. Var
merkið lítil málmþynna, sem
fest var með vír við fremri bak-
ugga. Alls voru fyrsta árið
(1935) merktir 209 laxar, og >
varð niðurslaða þessara merk-
inga næsta óvænt, hæði að því
leyti, hvað margir veiddust
aftur, og hinu, að þær sýndu,
hve langförull laxinn er. Nær
helmingur laxanna veiddust
aftur (98), og flestir þeirra með
ströndum Noregs. Sumir þeirra
voru komnir svo langt, þegar
þeir fengust aftur, að þeir
hlutu, rniðað við dagatöluna
frá því að þeim var slept, að
liafa farið að minsla kosti 100
kílómetra á sólarhring! Furðu-
legast var þó, að sumir veidd-
ust aftur við Suður-Sviþóð, við
Skotland, og við Norður-Rúss-
land, fyrir botni Hvítahafs. Er
síðastnefnda vegalengdin eins i
og frá Noregi til Islands, aftur
lil Noregs, og í annað sinn til
íslands! Tilraunir þessar voru
endurleknar 1936 og var lík
niðurstaða Jieirra. Voru sams-
konar tilraunir þá gerðar i
Skotlandi, og fekst lax i Nor-
cgi, er þar hafði verið merktur.
Ekki er að efa, að íslenski lax-
inn er álíka viðförull.
Það mun flestum verða
minnisstæð sjón, að sjá laxa
stökkva upp fossa, en það geta
þeir, þó þeir séu þriggja stika
háir, ef hylur er við fossinn.
Stökkva laxarnir þá nokkurn
hluta af þessu í loftinu, hafa
sig inn í foss-fallið, og synda
það sem á vantar upp móti því.
Laxveiðamenn hér við Elliða-
árnar, sáu eitt sinn milli 60 og
70 laxa stökkva, á hálfri
stundu, upp neðsta fossinn í
Elliðaánum (sem er rjett ofan
við hrúna). Höfðu þurkar geng-
ið lengi áður, en þennan dag
verið lileypt af áveituengi á
Elliðavatni, og við það grugg-
ast áin, Hafa þá laxarnir hald-
ið, sem safnast höfðu saman
við ósana, að vöxtur væri kom-
inn í ána.