Fálkinn - 24.09.1938, Blaðsíða 4

4
FÁLRINN
FjEIR seni renna á biíreiðum
norðnr með Hrútafj'arðarhálsi
mættu gjarnan líta til norðurs
þegar vegurinn fer að sveigja
austur og upp á Hrútafjarðar-
liáls, ofanvert við Reykjaskóla.
Þá sjá þeir bæ standa fram með
sjó og geta á uppdrætti berfor-
ingjaráðsins lesið nal'nið Tann-
staðir. Þetta nafn kemur við
sögu uppdrátta, því að þar
fæddist, fyrir 150 árum, sá mað-
ur, sem frckar kemur við sögu
íslandsuppdrátta en nokkur
annar. Á Tannstöðum fæddist
sem sje Björn Gunnlaugsson,
maðurinn sem l)jó til fyrstu
góðu heildarmyndina af íslandi.
Tannstaðír eru lítil jörð. Þar
bjó síðla á 18. öld Gunnlaugur
bóndi Magnússon og kona lians
Ólöf Björnsdóttir, frennir fá-
tækur bóndi en greindur vel,
laglækur og hneigður fyrir vjel-
fræði. Hann smíðaði til dæmis
róðrarvjel, vindu til að setja
upp báta með og einskonar
skerfmælir. Öll eru þessi tæki
nú týnd og munu liafa verið af
vanefnum gerð. Hinn 28. sept-
ember 1788 fæddist þeim hjón-
um sonur. Og hans vegna lifir
Einkabarn þeirra var Ólöf, sem
siðar giftist Jens Sigurðssyni
rektor og er mikill ættbálkur
frá þeim kominn. En síðari
kona bans var Guðlaug Ara-
dóttir frá Flugumýri en engin
börn áttu þau. Björn bjó í Svið-
Iiolti lengstum Bessastaðatíðar
sinnar. Það væri ef til vill rjett-
ara að segja, að konur lians hal'i
búið þar, þvi að sjálfum var
bonum ósýnt um búskap og
mun lítið liafa sinl honum, enda
var hann löngum á ferðalögum
um annatímann. Það er sagt
um Björn og er til dæmis um
greindarlag hans, að eitt sinn
Iiafi bóndi er bann gisti hjá,
spurt hann um hve margar kýr
hann ætti. Björn kvaðst ekki
vita það, „en jeg verð hjerna á
ferðinni að sumri og þá skal
jeg segja yður það“. Og það
gerði liann. Minnið brast ekki,
til að efna það sem hann hafði
lofað, þó litilvægt væri. En kon-
urnar voru hvor annari meiri
búforkar og hinn mesti mynd-
arbragur á heimilinu þó að hús-
bóndans nyti ekki við.
Það var Bókmentafjelagsins
BJÖRN GUNNLAUGSSON
1788 — 28. september — 1938
enn nafn Gunnlaugs á Tann-
stöðum en ekki vegna vjelanna
hans.
Bjöm Gunnlaugsson var undra
barn — hann var „geni“. Og
eins og um undrabörn gerist var
bann einl^ennileguc í háttum
sinum, var oft eins og úti á
þekju og lifði í öðrum heimi.
Einkum bar fljótt á ótvíræðri
afburðargáfu i stærðfræði bjá
honum. Tilsögn fjekk hann vit-
anlega enga í ])eirri grein í
æsku, en tókst með bóklestri
og heilabrotum að afla sjer
staðgóðrar þekkingar, ekki að-
eins í venjulegum reikningi,
rúmmáls-, flatarmáls- og þrí-
hyrningafræði, heldur lika í
vísindalegri stærðfræði. Það er
mælt að hann bafi dregið flat-
armálsmyndir í sand, leirflög
og. snjó, því að pappír og rit-
föng mun liann ekki liafa haft
nema af skornum skamli. Vegna
afburðagáfna sinna var honum
komið til menta hjá prestunmn
Gísla Magnússyni á Tjörn og
Halldóri prólasti á Iljaltabakka,
en Geir biskup Vídalín útskrif-
aði hann tvítugan, árið 1808. En
það varð bið á því, að bann
gæti komist til háskólans og
haldið áfram námi. Það er
kunnugt hvilikar hömlur voru
á samgöngum hjeðan um það
leyti og það dróst í níu ár, að
hann kæmist til Kaupmanna-
hafnar. En á þeim árum kyntist
liann norsku strandmælinga-
mönnunum Frisak og Scheel og
þeir urðu fyrstu leiðbeinendur
bans í hagnýlri landmælingu
og kváðu bafa gefið honum
bækur um landmælingar og
stærðfræði.
Ekki bafði Björn fjenast á
þessum stúdentsárum sínum og
af skornum skamti var skotsilfr
ið, sem hann hafði í vasanum er
bann kom til báskólans 1817.
Má ráða það af því, að þegar
bann vann verðlaunagullpening
háskólans árið eftir, þá ætlaði
liann að selja hann til fram-
færis sjer, en stúdentar í Höfn
skutu þá saman 100 dölum til
að kaupa peninginn og gáfu
honum hann svo vitanlega aft-
ur. Árið 1820 vann Björn aftur
sömu verðlaun fyrir nýja stærð-
fræðisritgerð. Er það til marks
um afburði Björns, að liann
skyldi þegar eftir ársvist við
báskóla i framandi landi hljóta
þann mesta heiður, sem háskól-
inn getur sýnt stúdentum og
svo aftur eftir tvö ár. Árið 1820
aðstoðaði Björn Sclmmacher
stjörnumeistara við landmæl-
ingar í Holstein og var með
honurn í tvö ár, en vorið 1822
var honurn veitt nýstofnað
kennaraembætti við Bessastaða-
skóla og varð kennari skólans
fyrsl á Bessastöðum og frá 1846
í Reykjavík, i fjörutiu ár sam-
fleytt eða til ársins 18G2, er
hann fjekk lausn, þá orðinn 74
ára gamall og bæði lúin og
lirumur. Ilann lil'ði 14 ár eftir
það, og andaðist i Reykjavík í
Iiárri eili vorið 1876, og skorti
])á tvö ár á nírætt.
-----— Slærðfræðin var auð-
vitað aðal kenslugrein Björns
í skólanum, en fleira varð liann
að kenna og það sem honum
var ógeðfeldara. Fjögra áratuga
kenslustarf Björns mundi al-
drei hafa varðveilt nafn lians
frá gleymsku, þó hann rækti
það með mikilli alúð. En hon-
um var eigi sýnt um kensluna
— hann vissi of mikið og var
efnið of ljóst til þess að hann
gæti sett sig inn i, hve aðrir
voru skamt á veg komnir. Góðu
reikningsmennirnir í bekknum
lærðu þvi mikið hjá honum, en
þeir tregari lílið, likt og siðar
hjá dóltursyni hans og nafna,
Birni yfirkennara Jenssyni, ein-
um hinuiit röggsamasta og vin-
sælasta kennara skólans á
seinni tíð.
Það fylgdi kennaraslöðu á
Bessastöðum að fjölskyldumenn
urðu að stunda búskap. Skömmu
eftir að Björn kom til skólans
kvæntist bann Ragnheiði Bjarna
dóttur ekkju Jóns kennara Jóns-
sonar en misþ hana árið 1834.
verk, og því lil ævarandi beið-
urs, að Birni Gunnlaugssyni
gafst koslur á að vinna það
þrekvirki er hann vann með
uppdrætti íslands. Eftir að
Björn kom að skólanum hafði
bann farið fram á það við stjórn-
ina að fá áhöld til stjörnuat-
hugana og landmælinga á
Bessastöðum, en stjórnin svar-
aði dræmt eða ekki. Loks komu
þó áhöld til Bessastaða árið 18-
31. En þá snemma ársins hafði
Reykjavíkurdeild Bókmentaf je-
lagsins samþykt, að leggja fram
fje til landmælinga á Islandi
og rjeð Björn Gunnlaugsson til
verksins og skvldi liann leysa
það af hendi í sumarleyfunum
og byrja á Gullbringu- og Kjós-
arsýslu.
Nú mega menn ekki halda,
að Björn Gunnlaugsson hafi
ekki haft neitt lil að byggja á
er hann lióf landmælingar sín-
ar. Ef svo hefði verið liefði
hann aldrei getað afkastað því
verki, sem hann gerði. En frá
því í lok 18. aPdar. hafði ýmis-
legt verið gerl að sjómælingum
við fsland, strandlínan mæld og
geirar með ströndum fram og
sjermælingar gerðar á ýmsum
stöðum. Kóma norskir mælinga-
enn einkum þar við sögu, þeir
Ohlsen og Aanum og Frisak og'
Scheel. En þarna vantaði alt
samhengi og staðarákvarðanir
og óbygðirnar voru að kalla