Fálkinn - 24.09.1938, Blaðsíða 5

F Á L K I N N
5
mátti óþektar. Það varð hlut-
verk Björns Gunnlaugssonar að
gera fyrsta heildaruppdráttinn
af öllu landinu og að hans gerð
bjó það mál þangað lil landmæl-
ingar herforingjaráðsins hófust
á þessari öld, að því einu und-
anteknu, að Þorvaldur Thor-
oddsen jók uppdráttinn nokkuð,
að því er óbygðirnar snerti.
Á tólf sumrum, 1831—1843 að
að undanteknu sumrinu 1836,
fór Björn Gunnlaugsson um
landið alt og gekk á fjöll og
mældi. Hann byrjaði á Reykja-
nesskaga og gekk þar á öll fjöll,
árið eftir mældi hann Kjósar-
sýslu og Árnessýslu neðanverða,
1833 Borgarfjarðar- og Mýra-
sýslu og gekk auk þess á Skjald-
breið, árið 1834 Árnessýslu of-
anverða og óbygðirnar innaf
henni og gekk i Þórisdal, sem
þótti hin mesta ol'dirfska. Sum-
arið 1835 fór hann enn um sömu
óbygðir en hjelt síðan austur
Syðri-Fjallbaksveg og mældi
V eslur-Skaf tafellssýslu. Þannig
fóru fyrstu fimm sumurin í
mælingar Sunnlendingaf jórð-
ungs nær eingöngu, enda var
mælingin ítarlegust þar. Mun
Björn liafa sjeð, að með svo
nákvæmu vinnulagi mundi sjer
ekki auðnast að komast vfir alt
landið, enda varð yfirferðin nú
hraðari er hann hóf mælingar
á nýjan leik eftir að hafa nolað
sumarið 1836 til þess að ganga
frá uppdrætti suðurlandsins.
Sumarið 1837 inældi hann há-
lendið upp af Borgarfirði, Dali
og Snæfellsnes, en 1838 Múla-
sýslur og fór þá sína lengstu
öræfaleið, úr bygð í Árnessýslu
austur yfir Öræfin norðan
Vatnajökuls til Austfjarða, þvi
að bæði vildi Björn kynnast
þessum slóðum og eins var
mönnum hugleikið að finna
hentuga ferðaleið yfir öræfin,
frá Austfjörðum lil suðvestur-
landsins. Lögðu þeir Björn upp
frá Skriðufelli í Þjórsárdal 27.
júlí og komust að Búðarhálsi,
næsta dag fóru þeir í Arnar-
fellsver, þriðja undir Arnarfell,
fjórða að Vatnajökli og á fimta
degi komust þeir að Trölla-
dyngju. í Ódáðalirauni hreptu
þeir óveður og á níunda degi
komust þeir loks til bygða, að
Brú í Jökuklal. Árið eftir fór
Björn svipaða leið og var þá
veðurhepnari og hafði mikið
gagn af ferðinni. Þessi tvi')
sumur mældi Björn Múlasýslur
báðar og Skaftafellssýslu eystri
og fór nyrðiri Fjallbaksveg i heim
leið síðara sumarið. Tvö næstu
sumur, 1840—41 mældi hann
Eyjafjarðar-, Skagafjarðar- og
Þingeyjarsýslur, en síðustu
ferðasumurin tvö fór hann um
Vestfirði.
Eins og geta má nærri gat
Björn ekki int af hendi nákvæm
ar mælingar með þessari miklu
yfirferð. Að meðaltali stóðu
mælingaferðirnar ekki vfir nema
tæpa tvo mánuði á sumri og
oft töfðu rigningar stórlega,
eins og þeir geta giskað á, sem
þekkja islenska veðráttu. Þvi
að til mælinga þurfti heiðskírt
veður, ef hægt átti að vera að
gera miðanir og staðarákvarð-
anir á löngu færi. Fjöldann all-
an af nöfnum varð Björn að
setja á uppdráttinn eftir ágisk-
un og jafnvei eftir lýsingu ann-
ara, en þrátl fyrir það skakkar
furðu litlu. Það er í rauninni
alveg undravert, hve uppdrátt-
urinn er nákvæmur það sem
hann nær. Vitanlega eru skekkj-
ur þar, sem ekkert var við að
styðjast nema ágiskun eina —
það eru kaflar i uppdrættinum,
sem svo að segja eru gerðir
blindandi, ])ví að vitanlega voru
það stór svæði á hálendinu, sem
Björn aldrei sá með eigin aug-
um og kom ekki á. En eigi að
síður fengu Islendingar upp úr
mælingum Björns Gunnlaugs-
sonar landsuppdrátt, sem var
mjög sæmilegur á þeirra tíma
mælikvarða, og með fullum
rjetti má segja, að menn liafi
eigi getað gert sjer grein fyrir
hvernig ísland var útlits fyr en
uppdráttur Björns kom út. Það
er liætt við að hugmyndir fólks
hafi verið mjög á reiki í því
efni og svipað til þess, sem sjá
má af hinum fornu kynjaupp-
dráttum eða skrípamyndum af
landinu, sem geymsl hafa frá
eldri tima.
Björn Gunnlaugsson hafði á
þessum árum ferðast meira um
landið og gengið á fleiri fjöll
en nokkur maður, innlendur eða
útlendur á undan honum. Hann
hafði að jafnaði ekki sömu
fylgdarmennina nema stutta
stund og varð því jafnan að
vinna verk sitt algerlega hjálp-
arlaust. Þó hann hefði ekki haft
nema viðvaning til að lijálpa
sjer hefði það stórum bætt úr,
en því var ekki að fagna. All
sem að mælingunni laut varð
hann að gera sjálfur. Styrkur
sá sem hann fjekk til mæling-
anna var al' svo skornum skamti
að hann leyfði eigi aðstoð, ef
hann átti að hrökkva fyrir ferða-
kostnaðinum. Og þó var ódýrt
að ferðast þá. Að meðaltali varð
ferðakostnaður Björns rúmir
160 dalir á sumri þessi tólf
sumur sem liann ferðaðist. Það
þætti ódýr mælingaleiðangur nú
á dögum, því að 6—7 hesta varð
hann þó að hafa og faslan
fvlgdarmann og víða þurfti að
horga aukalega fyrir fylgdir.
Ilestana lcevpti Björn að jafn-
aði á vorin fyrir 3—4 specíur
og seldi þá á liaustin fyrir 2—
2%, en fyrir Ieiguhesta varð
hann að borga 2 specíur yfir
sumarið, eða álíka mikið og
menn borga nú sumstaðar á
dag. Til dæmis um live Björn
var samviskusamur í reiknings-
skilum má nefna, að ef liann
lagði einhverja lykkju á leið
sina sjálfs sin vegna, þá dró
liann þann kostnað frá. Sjálfur
fjekk hann 20 ríkisdala þóknun
á ári fyrir kortagerðina og 100
dali á ári frá stjórninni þegar
fram í sótli og mundi það þykja
Iítið nú á dögum. Enda átti
Björn oft í fjárhagskröggum á
þessum mælingaárum sínum.
Þrátt fyrir það að Björn
vann að þessu starfi sínu með
sjerstakri ósjerplægni og dæma-
fárri elju, voru samtíðarmenn
lians sumir elcki meira en svo
ánægðir með árangurinn. Þeir
sem ekki skynbragð báru á
verkið hjeldu að hægt væri að
Ijúka því á skömmum tíma.
Árið 1834 var það lagt til á
fundi i Bókmentafjelaginu að
láta liætta mælingunum um
stund er Sunnlendingafjórðungi
væri lokið og híða við þangað
til kortið af honum væri komið
út, en þó var ])etta felt. „Hver
veit hve lengi við höldum Gunn-
lögsen og landið er stórt,“ sagði
Tómas Sæmundsson í því sam-
bandi. En þó treystu ekki allir
Birni, þar á meðal Sclieel sá,
sem áður hafði verið við mæl-
ingar hjer; klifaði hann jafnan
á því, að Björn væri óliagsýnn
og kynni ekki meira en svo
með mælingarverkfæri að fara
þó liann væri afreksmaður í
íræðilegri stærðfræði. Gerði
hann ýmsar aðfinslur við verk
Björns og þóttist finna þar
verulegar skekkjur, en flest af
því gat Björn rekið ofan í hann
með fullum rökum.
Sá lijet O. N. Olsen, sem feng-
inn var til að hreinteikna upp-
dráttinn undir prentun. Björn
hafði lokið við allan uppdrátt-
inn 1846 og var hann í miklu
stærri mælikvarða en síðar, er
hann vnr gefin út, og með miklu
fleiri nöfnum. Hafði Björn ekki
tækifæri til að hafa umsjón
með hinni endanlegu teilcningu
Olsens af uppdrættinum, en
Jón Sigurðsson hafði umsjón
með því, að nöfn væri rjetl
skrifuð og einnig aðstoðaði
Jónas Hallgrímsson Olsen við
teikninguna. Kom uppdráttur-
inn út árið 1848.
Á ferðaárum Björns Gunn-
laugssonar var það annað að
ferðast um landið en nú er orð-
ið. Þá var enginn vegarsi^otti til
á landinu og ekkert fljót brúað,
en götutroðningar og vegleysur
hvarvetna og margir þeir stígir
ókunnir er menn þekkja vel nú.
Almenningur var hræddur við
öræfin og þótti dirfska og jafn-
vel heimska að ráðast ])angað.
Og skilningurinn var vitanlega
litill á því, að nokkur þörf væri
á að mæla landið, og þó eink-
um óbygðirnar, sem aldrei yrði
neinum að gagni. Verk Björns
var fyrir ofan hugsjónagarð
allrar alþýðu og sjálfur var
maðurinn annarlegri en flestir
menn. í augum samtíðar sinnar
var Björn þvi hálfgerður galdra
maður; það mynduðust þjóð-
sagnir um reikningsgáfu hans
Framh. á bls. 10.
Vesturendi
Austurstrœtis
á tíö Björns
Gunnlaugsson-
ar. IIúsiö sem
hann bjó í sjest
’engst til vinstri