Fálkinn - 29.03.1940, Blaðsíða 11

F A L K I N N
11
UJ UJ
I - Jurtakynbætur nútímans - I
eftir Áskel Löve
lll.
Litnisfjölgun.
Langyngsta aðferðin, sem notuft
er við jurtakynbætur núlímans, er
margföldun lit])ráðatölurnar. Lit-
þræðir eru örlitlir stafir eða þræðir,
sem finnast í kjörnum allra fruma
allra æðri vera, og við þessa þræfti
er ættgengi þeirra þátta, er valda
myndun ýmissa eiginleika, buridið.
Hver einstök tegund jurta og dýra
hefir vissan fjölda þessara þráða í
l'rumum Hkamans; maðurinn, slóð-
íglan og kartaflán hafa t. d. 49,
maísplantan 20, rúgurinn 14, hunda-
súran 42. Þessi vissa litþráðatala er
í öllum fruniukjörnum líkamans,
að kynfrumunum einum undanskild-
um, en í þeim er aðeins helmingur
hinnar ákveðnu tölu. Maðurinn verð-
ur til dæmis til við samruna egg-
frumn með 24 litþráðum og sáð-
frumu, sem líka hefir 24 iitþræði.
Hin nýja fruma, sem hefir 48 lit-
þræði, skiftir sjer síðan ótal sinn-
uin og myridar nýjan einstakling.
Við myndun kynfruma hans verður
lilþráðafjöldinn aftur helmingi lægri.
og svo koll af kolli. A máli erfða-
fræðinnar er sagt, að kynfrumurnar
sjeu einlitnar (liaploid), en aðrar
fiuinur líkamans tvílitnar (diploid).
Hjá jurtunum hefir mönnum tek-
isl á ýmsa vegu að fjölga lijjiráðum
líkainans um helming, svo að fram
fást tegundir, sem eru fjórlitnar
(tetroploid), eða með fjórfalt fleiri
litþræði en i venjulegum kynteg-
undum. Þannig hefir Miintzing í
Svalöf t. d. fengið fram hyggplöntur
með 28 litþráðum í stað 14 venju-
lega og Nilsson Elile hefir á likan
hátt fengi.ð fram eplatrje með 76
litþráðum i stað 38 venjulega.
Auðvitað kemur þetta fyrirbrigði
einnig fyrir úti i náttúrunni, enda
var það uppgötvað á viltum jurtum
fyrst. Og þá strax fundu menn, að
öll líffæri þessara fjöllitnu tegunda
eru venjulega helmingi stærri en hjá
tvílitu jurtunum, auk þess sem vöxt-
urinn og vaxtarhraðinn eru oftast
nær meiri. Þessvegna beindist áhugi
jurtakynbótanna fljótt að fjölgun lit-
þráðanna. Fn þar eð ýmsir miður
æskilegir eiginleikar, eins og t. d.
minni frjósemi, fylgja oft í fótspor
þessa fyrirbrigðis, hafa vísindin
ekki vera á einu máli um þýðingu
þess fyrir kynbætur jurtanna. —
Vandamálið var líka erfitt mjög, þvi
að allar meiri háttar rannsoknir í
]iví voru óframkvæmanlegar, ]>ar eð
vísindin þektu aðéins örfáar óviss-
ar aðferðir til að fjölga litþráðun-
um með.
En fyrir tæpum þrem árum síðan
breyttist alt til betri vegar, þvi að
þá fundu men sjerstakt efni, „col-
chicin", sem hægt er að nota til
að fjölga litþráðum jurtanna með
auðveldlega og fljótt. Siðustu tvö
árin hefir þvi verið tvöfölduð tala
litþráðanna í fjölda jurta, þar sem
áður höfðu aldrei fundist fjórtit af-
brigði. Og með aðstoð þeirra munu
visindin fá prýðilega reynslu næstu
árin af þýðingu litnisfjölgunar fyrir
kynbætur nytjajurtanna.
Rannsóknir síðustu ára hafa þó
leitl í ljós margt, er skýrir gildi
þi ílitninganna (triploid) fyrir þjóð-
arbúskap ýmissa landa. Þrílitning-
arnir liafa oftast nær orðið til á
þann hátt, að tvær kynfrumur, önn-
ur eðlileg, en hin með helmingi
hærri tölu litjn'áða en venjulegt er,
liafa runnið saman. Stærð allra tíf-
færa ])eirra er oftast mitt á inilli
stærðar tví- og ferlitninga, og oft
er stærft heildarinnar enn meiri en
ferlitninganna. Frjósemi þeirra er
tjeleg mjög, svo að þeir eru aðeins
nothæfir, ef fræburðurinn er lítits-
virði fyrir nýtingu þeirra. Og menu
vænta sjerlega mikils af þrilitnum
skógartrjám og ávaxtatrjám.
Hjer um hit fjórði hluti allra rækl-
aðra eplategunda eru þrílitningar,
en öririur eplatrje aðeins með tvö-
falda litþráðatölu kynfrumanna. —
Þrílitnu tegundirnar eru yfirleitt
betri en þær tvílitu, þær vaxa hraft-
ar, hera stærri aldin, sem geymast
betur og eru C-fjörefnisríkari o. s.
frv. Það, að ekki er meira ræktað
af þrílitnu tegundunum en raun er
á, stafar aðallega af því, að þrítitn-
ingar verða svo sjaldan tit, eða í
meðaltali í eitt skifti af 50.000. Með
aftstoð colchisins munu vísindin nú
auka mjög tölu þrílitnu tegundanna
á þann hátt, að fyrst eru búin til
fcrlitn eplatrje og þau síðan víxl-
frjóvguð með frjói af tvilitnum feg-
undum. Og afkomendurnir verða þá
allir þrílitnir, af því að 2 +4 : 2
= 3, svo að unt verður að fá fram
óendanlega mikið af þrilitnum epl-
um næstu áratugi.
Það er auk þess alt útlit fyrir, að
þrilitningar eigi mikla framtíð fyrir
sjer lijá trjám, sem aukin eru með
rótarsprotum eða afkvistum. Árið
1935 fann Nilsson-Ehle liina svo-
nefndu risaösp á Skáni. Hún er þrí-
litningur og með öll bestu einkenni
þeirra: hraðan vöxt, breiða árs-
hringi, dökkgræn, stór blöð, bein-
vaxinn stofn og mikla þolni gegn
sjúkdómum. Og bein afleiðing af
uppgötvun risaasparinnar eru liin-
ar víðtæku tilraunir, sem nú er ver-
ið að gera á skógskynbótastöðinni
í nánd við Svalöf, þar sem reynt er
að fjölga litþráðum fjölda ættingja
blæasparinnar, til að auka vöxt
trjánna fyrir pappírsiðnað og eld-
spýtnagerð.
Litnisfjölgun hjá tegundabastörðum.
Tegunoabastarðar eru þeir hast-
arðar nefndir, sem koma fram við
víxlfrjóvgun tveggja nær- eða fjær-
slcyldra tegunda. Oftast er erfitt að
fá þá fram, og þegar það er gert,
bætist nær ætíð við, að þeir eru
ófrjóir að mexra eða minna léyti.
Litnisfjölgun hjá þessum ófrjóu
jurtum gerir það alloft að verkum,
að þær verða fyllilega frjóar. Slíkir
fjöltitnir tegundabastarðar eru ofl-
sinnis kröftugir mjög, þar eð þeir
bera flestir, -— auk hinnar háu lit-
þráðatölu, — öll einkenni liins
fýrnefnda „heterosis“-fyrirbrigðis.
Og andstætt allri annari reynslu
lielst „heterosis“-verkunin óbreytt
hjá þeim við kynæxlun, svo að eng-
inn efi er á því, að þýðing þeirra
við jurtakynbæturnar á eftir að auk-
ast mjög.
Ýmsar hinna mikilvægustu nytja-
jurta nútímans eru tatdar vera teg-
undab.astarðar með tvöfaldri lit-
þráðatölu, og þó sjerstaklega hveiti,
hafrar, jarðarþer (ræktuð), plómur
og sykurreyr. Litnisfjölgun hveitis-
ins hefir orðið löngu áður en sögur
hófust, svo að vísindin styðjast enn,
sem komið er, aðeins við getgátur
um það, hvaða jurtir hafi verið for-
feður liins ræktaða liveitis. En við-
víkjandi uppruna t. d.. plómutrjánna
er all betur þekt, þar eð mönnum
hefir tekist að fá fram trje, sem
líkist mjög j’æktuðum plómum, með
]>ví að víxlfrjóvga saman tvær teg-
undir af plómuætthvíslinni (Prunus)
l>etta eru herteknir pólskir her-
menn, sem raða sjer upp í þýsku
fangabúðunum og bíða eftir að fá
matarskamtinn sinn.
og tvöfalda litþráðatölu bastarðsins.
Skömmu eftir miðja siðustu öld,
eða nánar tiltekið um 1870, fundu
menn einhversstaðar við Englands-
strendur áður óþekta grastegund,
flæðigras (Spartina Townsendii),
sem hefir síðan dreifst mjög sökum
])ess, hve vel hún flýtir fyrir þurk-
up flæðilanda, því að hún vex aðat-
lega í fjöruborðinu og skýtur þjett-
um rótum i allar áttir. Að útliti til
var þessi nýja tegund milliliður
milli tveggja áður vel þektra teg-
unda, Spartina stricta og Spartina
alterniflora. En hún var miklu kröft-
ugri að öllu leyti, svo að hún út-
rýmdi sriiáin saman báðum hinum
tegundunum, þar sem þær uxu á
sama stað viltar. Frumufræðileg
rannsókn hefir leitt í ljós. að Spart-
ina stricta hefir 56 lit])ræði, Spart-
ina alterniflora 70 og hin nýja t'eg-
und 126, eða 56 + 70 litþræði.
Samkvæmt því er varla nokkur vafi
á þvi, að flæðigrasið hefir orðið til
við víxlfrjóvgun milli ])essara tveggja
tegunda með litnisfjölgun auk þess,
því að ef litnisfjölgun liefði ekki
átt sjer stað í bastarðnum, myndi
litþráðatala hans hafa orðið 56 + 70
: 2 = 63. Flæðigrasið er að ötlum
likindum lítið' eldra en fyrsti fund-
ur þess, því að foreldrin eru ættuð
sitt frá hvorri heimsáífunni, eða
frá Englandi og Ameríku. Sú siðar-
nefnda hefir að öllum líkindum
ckki komið fyr en seint með skip-
um lil Evrópu, og þá fyrst var
grundvöllurinn að sköpun flæði-
grassins fenginn.
Tegundabastarðar með litnisfjölg-
un hafa komið fram tugum saman
við ýmsar fræðilegar tilraunir hin
síðari ár. Og' fjölmargar kynbóta-
stöðvar vinna sem stendur ákaft við
að leysa ýms vandamál kynbótanna
með aðstoð litnisfjölgunar hjá teg-
undabastörðum, og 1)6 fyrst og
fremst í sambandi við liveitið, sem
liægt er að vixlfrjóvga með ýmsum
tegundum annara ættkvísla, eins og
lil dæmis rúg og villiliveiti (Agro-
pyrum). Tilraunir með víxlfrjóvg-
un rúgs og hveitis hafa alllengi
verið gerðar í allstórum stíl. Báðar
þessar korntegundir hafa sína kosti,
rúgurinn er harðgerður og nægju-
samur, tórsterkur og hæfir illgresi
atlvet, en hveitið er betra að gæð-
um til bökunar. Og sem stendur
er alt útlit fyrir, að innan skamms
verði unt að rækta í stórum stíl
rúghveiti, sem þá er orðið að nýrri
korntegund, jafn sjálfstæðri og
hveiti, rúgur, hafrar og bygg eru nú.
Þeim vixtfrjóvgunum, sem gerðar
eru með hveiti og villihveiti, lítur
í Englandi gegnir kvenfólk störf-
uin karla eftir því, sem við verður
komið. Þessi s'túlka er t. d. bílstjóri
Hore Belisha hermálaráðherra.
sem stendur út t'yrir, að mikill á-
rangur fáist að í náinni framtíð.
Og ef alt fer að óskum, bendir
margt til þess, að árangrar þeirra
tilrauna verði til að bylta atgjörlega
allri hveitirækt ókominna ára. Vitli-
hveitið er náskylt ræktaða hveitinu
og var fyrr á tímum talið til sönni
ættkvíslar og það, svo að iniklu
auðveldara er að fá fram bastarðá
milli þeirra en milli hveitis og rúgs.
Auk þess eru tegundir villihveitis-
ins afarmargar, svo að t. d. í Rúss-
landi einu eru til á annað hundrað
tegundir, sem eru óneilanlega prýði
lcgur stofn fyrir hveitikynbætur
næstu áratuga. Og meðal þessara
tegunda eru til eiginleikar eins og
t. d. gífurleg þolni gegn kulda og
þurrki, litlar kröfur til gæða jarð-
vegsins, svo að sumar þeirra vaxa
prýðilega í óræktuðum mýrum og
sandi, ónæmi gegn ýmsum svepp-
um, sem sækja annars mjög á
hveitið, og síðast, en ekki sist
þær eru fjölærai': Auk þessa eru til
tegundir, sem bera korn, sem sjer-
tega vel bökunarhæft mjöl fæst úr,
svo að öllu samaulögðu er ekkert
kynlegt, þótt margir vísindamenn
geri sjer góðar vonir um ræktun
bastarða milli liveitis og villihveit-
is, er timar líða fram, enda eru
þeir árangrar, sem þegar eru fengn-
ir, bæði jákvæðir og hvetjaridi. Til
dæmis kveðst einn rússneskur erfða
fræðingur liafa fengið fram bastarð
me'ð litnisfjölgun milli liveitis og
villihveitis, sem nú þegar sje not-
hæfur, sem fjölær fóðurjurt. Án
þess að akrarnir sjeu plægðir, gef-
ur þessi bastarður af sjer mjög mik-
i'ð af grasi, sem og korn til sáning-
ar á öðrum stöðum. Rótarkerfi hans
er svo mikið, að hver planta mynd-
ar þjctta toppa með 150—200 strám.
Og þessi sami Rússi gerir sjer góðar
vonir um að fá fram á næstunni
aðra bastarðn með sömu eiginleik-
um, en auk þess með miklu af vel
bökunarhæfu hveiti, en um teið er
draumur sjerfræðinganna um liveiti,
sem ekki þarf að sá ár hvert til aft
fá uppskeru, orðið að veruleika.
Visindi erfðafræðinnar gera sjer
miklar vonir um mikinn árangur
af aukinni notkun þessara nýju kyn-
bótaaðferða á ókomnum árum, enda
sýnir reynslan, þótt lítið sje, hve
miklu meira er liægt að gera með
þeim en gömlu aðferðunum einum.
Og þó er varla nokkur vafi á ])ví,
að margar betri og futlkomnari kyn-
bótaaðferðir munu koma tit notk-
unar næstu áratugina, Þótt enn sjcu
þær liuldar í móðu ókomna tímans.
Frh.