Fálkinn - 03.09.1948, Blaðsíða 6

6
FÁLKINN
I.
KOMU
England.
Mary Wolístonecraft liél kona,
sem uppi var í Englandi á síðari
huta 18. aldar. í hrifningu sinni
yfir frönsku hyltingunni skrifaði
liún hók um frelsi kvenna. Bókin
vakti mikið lineyksli, jafnvel nieðal
frjálslyndra njanna, og enginn vildi
taka höfundinn alvarlega. Hún dó
án þess að sjá nokkurn árangur af
starfi sínu. En 1861 kom út rit, seni
hafði úrslitaþýðingu fyrir Jolin
Stuart Mill. Þessi enski heimspek-
ingur komst á þing 1865. Hann har
fram frumvarp um að konur fengju
kosningarrétt og talaði ágætlega fyr-
ir máli sínu. Ekki tókst honum
samt að fá þingið á sitt band, en
frumvarpið fékk þó 73 akvæði gegn
196 og vakti þetta athygli.
Síðan liafa enskar konur orðið
frægar fyrir harða sókn í jafnrétt-
ismálunum. Þær hlutu nafnið ,,suf-
fragettur", sem er leitt af enska orð-
inu „suffrage“ •— kosningarréttur.
Ensku konurnar áltu ágætar forvíg-
iskonur, sem konur annarra þjóða
tóku sér til fyrirmyndar. Millicent
Garrett Fáwcett varð heimsfræg og
þingmennirnir voru meira að segja
kurteisir við hana meðan hún stjórn
aði kvenréttindabaráttunní, á árun-
um eftir 1880. En.þá kom frú Pank-
hurst og dætúr hennar til sögunnar.
Þær gerðu uppþot á götunum og
áheyrendapöllum þingsins, svo hand
tökur leiddi af og kvenfólki var
neitað ijm aðgang að áheyfenda-
pöllunum. Eitt árið sátu 300 „suf-
fragettur“ i fangelsi. Þegar fram-
bjóðendur héldu fundi kæfði kven-
fólkið þá í spurningum, svo að um
tijna urðu þeir a-ð hætta að lialda
útifundi. Á hverju ári var kven-
réttindamálið fyrir þinginu og allt-
af var það fellt. Eftir 1912 hertu
„suffrafg,etturnar“ enn sóknina og
fóru nú að i.ðka grjótkast og kveikja
i liúsum. Þó gættu þær þess að
drepa ekki fólk, en hættu oft lifi
sínu í þessu ati Sérstaklega var
öfsinn mikill 1914 en þegar stríðið
hófst sló öllu í dúnalogn. Takmark-
aðan kosningarrétt fengu konurnar
1918: „þær .urðu að verða þrífugar
til að fá réttinn, en karlmennirnir
I
RílSUl
LÖ^ÍDUM
ekki nema 21. Er> tíu árum síðar
fengu ailar konur yfir 21 árs kosn-
ingarrétt í Englandi. Fyrsta konan,
sem kmst í ráðherraembætti i Eng-
iandi var Ellen Wilkinson, sem var
deildarlaus ráðlierra á stríðsárunum
en varð menntamálaráðherra 1945.
Hún dó snemina árs 1947.
Noregur.
Kvenréttindahreyfingin liófst yf-
irleitt snemma á Norðurlöndum. í
Npregi er talið að liún hafi vaknað
1855, er Camilla Collett gaf út bók
sína „Amtmannsdæturnar“. Annar
brautryðjandinn var Ásta Hansteen,
senj var uppi samtíða Camillu Col-'
lett. Árið 1839 var svo fyrir mælt
í iðiiaðarmannalögunum „að las-
burða konur yfir 40 ára, mættu
reka iðnað. Og 1842 fengu „ógiftar
konur, ekkjur og konur, sem ekki
búa með manni sínum“ leyfi til að
reka verslun. Frá 1854 urðú dætur
jafn réttháar til arfs og synir, en
fyrr liöfðu þær aðeins fengið hálf-
an arf á móti bræðrum sínum. Árið
1869 urðu allar ógiftar konur mynd-
ugar er þær urðu 21 árs. Og nokkru
síðar fengu þær leyfi til að taka
gagnfræðapróf og 1882 var þeim
leyft að taka stúdentspróf. Fyrsti
kvenstúdentinn í Noregi var Cecilie
Thoresen Krogli. Árið eftir var kon-
um leyft að stunda nám við há-
skólann, og 1884 var „Norsk Iívinne-
saksforening“ stofnuð og árið eftir
stofnuðu 10 konur „Kvínnestem-
meretsforeningen" og varð Gina Krog
formaður hennar. Með hjúskapar-
lögunum 1888 urðu g'iftar könur
myndugar 21 r:s Tveimur árum
síðar kóm koí .ngarréttur kvenna
fyrst til uinræv.i i Stórþinginu og
1910 fengu allar konur kosningar-
rétt til sveitastjórnar, hvort þær
voru ríkar eða fátækar. Loks var
almennur kosningarréttur lögleiddur
1913. Síðan 1916 hafa konur mátt
eiga sæti í norsku stjórninni, en
svo liðu nær 30 ár þangað Jil Nor-
egur eignaðist fyrsta kvenráðlierr-
ann. Það var Kirsten Hansten, sem
varð ráðherra í samsteypustjórninni
i júní 1945.
******
Til vinstri:
PRESTUR 1 BARÁTTU.
Prestarnir í gríska hernum eru
vopnaðir og taka þátt í bardög-
um við skceruliðana. Á myndinni
sést pater Petros, riðandi múl-
asna og vopnaður skammbyssu,
á leið til vígstöðvanna við Gram-
mos til að berjast við skærulið-
ana.
Til hægri:
HJÁLP I VIÐLÖGUM. Kvenfólk
það, sem starfar á skrifstofum og
vinnustofum ensku rikisjárn-
brautanna er látið læra hjálp í
viðlögum til þess að geta aðstoðað
ef slys ber að höndum. Nýlega
var efnt til samkeppni í London
milli ýmsra starfsflokka viðsvegar
úr Englandi. — Á myndinni sést
flokkurinn frá Plymouth hjúkra
manni, sem „á að hafau orðið
undir bifreið.
Um jurtir og tré
Jurta- og trjárætur geta drukkið
í sig ótrúlega mikið af vatni. Þann-
ig „drekkur“ venjulegt eplatré um
400 títra af vatni úr jörðinni á
heitum sumardegi, og venjulegt
kornstrá eyðir 210 litrum af vatni
yfir sumarið.
Hæstu tré í heimi eru í Ástralíu.
Evkalyptustrén þar verða 140 metra
há. Hin alkunnu mammútatré í
Cálifornia verða 60—120 metra há.
En þó að ótrúlegí sé verða sumar
jurtir miklu hærri. Sumar klifur-
jurtir verða 275 metrar á lengd, þó
að leggulrinn sé ekki nema um 2
þumlungar í þvermál, þar sem hann
er gildostur. Sumar þarategundir
við strönd Suður-Ameríku verða
185 metra langar.
Brennihárin, sem sumar jurtir
hafa — eins og t. d. brenninetlur
— eru varnartæki gegn dýrum, sem
éta jurtir. Ein hættulegasta brenni-
jurtin í heimi er tré eitt, mjög
fallegt, sem vex í Ástralíu. Brenni-
hárin á þessu tré eru svo mögnuð
að þau geta drepið hesta, sem
snerta þau.
í jurtaríkinu má finna elstu líf-
verurnar á jörðinni. Elstu mam-
mútatrén í California eru talin 3300
ára gömul. En þetta er ]>ó smáræði
i samanburði við drekatrén á Can-
arieyjum. Eitt af þessum trjám er
skemmdist i ofviðri 1827 og eyðilagð
ist að fullu 1851, var að dómi sér-
fræðinga átta til tíu þúsund ára
gainalt.
Mosinn er eðal lífseigustu jurta
á jörðinni. En hann vex afar liægt
— suinar tegundir ekki nema tvo
þumlunga á lieilli öld •— og deyr
að neðanverðu jafnframt því, s.em
hann vex að ofan. Það hefir verið
reynt að ákveða aldur og vaxtar-
hraða ýmissa mosategunda, sem vaxa
i mómýrum og eru sumar þeirra
taldar um 200.000 ára gamlar. Vaxt-
arhraðinn fer eftir Joftslaginu og öðr-
um aðstæðum. í Danmörku var tíu
feta þykkt mosalag 250 ár að ,mynd-
ast, en í sumum mómýrum i Sviss
liefir vöxturinn orðið 3—4 fet á
tuttugu árum.
Til eru jurtir, sem geta lifað í
vatni þó að það sé svo heitt að
það nálgist suðumark. í Þýskalandi
eru 90 stiga heitar laugar, sein
frumstæðar vatnsjurtir þrífast ágæt-
lega í.
Kú-tréð, sem cr í skógunum í
Ámazonas er eitl merkilegasta tré
í lieimi. Það verður afar stórt og
ber gómsæta ávexti. Og það má
tappa af því einskonar mjólk, seni
er rík af næringarefnum og geym-
ist vel. Og svo má líka vinna úr
því lím. Mjólkin þykir eins bragð-
góð og kúamjólk og er ágæt í te
eða kaffi. En sé hún látin standa
lengi hleypur hún og verður að
lími. Úr berkinum er soðinn rauð-
ur litur. Og sjálfur viðurinn er góð-
ur til smíða og fúnar ekki í vatni.
Lengdin á rótum jurta er vénju-
lega miklu meiri en fólk heldur..
Rætur sumra maístegunda eru um
275 metra langar og ræturnar á
stórri gúrku geta orðið tveir kiló-
metrar. En þetta er smræði í
samanburði við rúginn. Rótarhár-
in á einni rúgplöntu geta orðið
10 kílómetrar.
Stærsta blómið í heimi lieitir
rafflesia og er' snikjublóm, sem vex
í skógunum á Sumatra og Borneo.
Blómið er um einn metri i þver-
mál, vegur nærri þvi 7 kg., Iiefir
afarvonda lýkt og á jurtinni er
hvorki stöngull eða blöð. Venju-
léga vex þessi blómhlussa á rötum
fíkjutrjáa. Blómhnapparnir, sem eru
svipaðir hvíkálsthöfðum, eru um
mánuð að opnast. en blómið sjálft
lifir aðeins tvo daga. Hvítir menn
fundu ekki þetta blóm fyrr cn árið
1818.
Næststærsta blóm veraldar,
amorphophallus titanum, er líka á
Sumatra. Það er likast risavaxinni
lilju og vex ótrúlega liratt, um sex
þumlunga á dag. Stöngulinn verð-
ur yfir tveggja metra langur. Það er
óþefur af þessu blómi, eins og raff-
lesíunni.
Stærsta vatnsjurt veraldar er Vict-
oria Regia, risavaxin vatnslilja frá
Amazonas. Blöðin, sem geta orðið
2.75 metrar i þermál, og borið uppi
sjö ára gamalt barn, eru stærstu
jurtablöð heimsins. Blómin öru
einkar fögur og um hálfur metri í
þvermál. En þau lifa aðeins einn
dag.
Tré og jurtir innilialda sum liver
sterk eitur, sem mennirnir hafa
notað sér lengi, bæði til að veiða
og í stríði. Svertingjar í Afríkú
þekkja þetta vel. .Búskmennirnir
nota safa liljutegundar til að eitra
örvar sínar.
* * * * *