Fálkinn - 01.04.1949, Blaðsíða 5

FÁLKINN
5
kringum bæinn. Hann taldi Jað-
arinn besta blettinn á jörðinni.
Æskuheimili hans var frjáls-
legt, fólkið menntaS og mann-
að. Hjónunum þótti mikilsvert
um fóllc, sem þorði að halda
fram skoðunum sínum afdrátt-
arlaust, og þau höfðu gaman
af stuttum og hnittnum tilsvör-
um. Það var uppeldið á Le-
daal, sem mótaði Alexander
Kielland og gerði hann að skáldi
og listamanni. Það eru ættarerfð
ir í stíl lians. Hann er frjáls og
eðlilegur í sögum sinum, alveg
eins og hann var sjálfur í dag-
legu lifi.
Hann þekkti bæinn og bæjar-
búa út og inn, elskaði liann en
kaghýddi hann fyrir það sem
miður fór, og með því að lýsa
Stavanger hjó hann til smámynd
af norsku þjóðlífi — á sama
liátt og H. C. Andersen gat end-
urspeglað samtíð sína í éinu
litlu ævintýri.
Kielland var frjáls í uppvextin-
um. Það eina sem amaði að
honum var skólinn. Þar kunni
hann aldrei við sig, en hann
komst þó klakklaust gegnum
liann og var talinn góður náms-
maður. Hann varð stúdent 1867
og átti glaðværa stúdentadaga,
án þess að láta dægurmálin sig
miklu ski])ta. Hann las allmik-
ið •— m. a. Heine og Sören
Kirkegaard — og nú fór að
vakna hjá honum löngun til að
verða rithöfundur. En ekki varð
úr þessu um sinn. Hann tólc laga-
próf 1871 og fluttist svo til
Stavanger. Giftist einni af ungu
stúlkunum i bænum, Beate
Ramsland, og keypti skömmu
siðar tígulsteinabrennsluna á
Malde, og ralc hana til 1881.
Það var ekki sjáanlegt þessi ár-
in að hann hugsaði til að verða
rithöfundur — varð ekki betur
séð en hann liefði orðið afhuga
því. En einmitt þessi árin mót-
uðust skoðanir lians og hann
reyndi að kynna sér stefnur
þær og málefni, sem samtiðar-
menn hans hugsuðu mest um.
Hann las Darwin og heimspeki.
Stuart Mill og Brandes gáfu
honum margvísleg umhugsunar-
efni. Allt sein hann las vakti
hjá honum óró og efa, og
liann fékk hugmyndir, sem
lionum fannst að yrðu að kom-
ast fyrir almenningssjónir. Hann
hafði ekki ennþá ráðið við sig
hvaða form hann ætti að nota,
en var helst á því að gerast
heimspekilegur umbótamaður í
stíl Stuart Mills. Hann skrifaði
nokkrar greinar í þessum stíl
í „Dagbladet“ en fór jafnframt
að skrifa smásögur.
Vorið 1878 braut liann allar
brýr að baki sér og fór til Par-
ísar með smásögurnar í koffort-
inu sínu. Þar liitti hann m. a.
Björnstjerne Björnson. Þeir
urðu vinir alla ævi síðan. Kiel-
land las sögurnar sínar fyrir
Björnson, og Björson gerði bæði
að lofa þær og lasta. Hann ráð-
lagði Kielland að senda forleggj-
aranum F. Hegel í Kaupmanna-
höfn sögurnar, og komu þær út
1879. Kielland var stiginn út á
rithöfundabrautina — og stóð
á þrítugu. Og svo ralc hver bók-
in aðra, til 1891. Þá hætti hann
allt í einu að skrifa — rúmlega
fertugur.
Smásögurnar, „Noveletter”
fengu góðar viðtökur. Þær voru
léttar og liprar, en undirtónn í
þeim, sem benti á að höfundur-
inn gæti tekið fastar í liöndina
á samtíð sinni, en hann gerði
þarna. Það þótti sýnt að hon-
um væri mikið niðri fyrir.
Árið eftir, 1880, kom „Gar-
man & Worse“, bókin sem sum-
ir telja fyrstu virkilegu skáld-
sögune í norskum bókmennt-
um. Þ^ð er óefað að höfundur-
inn hefir haft ánægju af að
skrifa þessa bók um daglega
lífið i Ledaal hjá einum af for-
ustumönnum athafnanna. Og
það er gaman að þessum lýs-
ingum enn í dag.
Sama árið komu þrjú stutt
leikrit: „Á heimleið“, „Hans
Majestets foged“ og „Det hele
er ingenting“. 'Þau tvö fyrstu
voru fremur þurr og lítið líf í
tilsvörunum, en hinsvegar er
létt yfir því siðasta. Svo kom
„Nye Noveletter“, og í því safni
er smásagan „Torvmyr“ og „En
Skipperhistorie“.
Árið 1881 kom „Arbeidsfolk“
út og nú var ekki um villst
hvert höfundurinn stefndi. Bók-
in var skörp árás á samtiðina,
fyrst og fremst á stjórnarfarið,
vinnuhættina í ráðuneytunum
og allt það, sem Kielland fannst
ofaukið í þjóðfélaginu. Bókin
valcti afarmikla athygli og deil-
ur og þær stéttir manna, sein
einkum urðu fyrir refsivendi
Kiellands urðu sár
gramar. Það er fróð-
legt og enda gagn-
leg að lesa þessa
bók enn þann dag
í dag.
Gallar voru þó á
þessari bók. Þeir
sem best þekkja til
segja að höfundinum
liafi ekki tekist að
ná yfir liana hinum
rétta Kristianíublæ
þeirra tíma — Kiel-
land liafði ekki
sömu tök á Kristi-
aníu sem liann liafði
á Stavanger.
Svo kom „Elsa
jólasaga“. Lýsing á
misréttinu í þjóðfé-
laginu og húðflett-
ing á hinni svo-
nefndu góðgerðar-
starfsemi. Kielland
var nú orðinn lands
kunnur fyrir upp-
reisnarhug, og árás-
ir lians á prestana
urðu ekki síst til að
vekja andúð gegn
honum. Ýmsir héldu
þvi fram að liann
gæti ekki lýst trú-
hneigðum manni af
nokkrum skilningi.
Kielland svaraði þessuni á-
rásum með sögunni „Skipper
Worse, sem kom út 1882. Þar
lýsir liann baráttu Hans Niel-
sen Hauge og fylgismanna lians
af miklum skilningi og var-
færni, og liefir ótvíræða samúð
með aðalpersónunni, Fennefoss,
sem Hauge sjálfur var fyrir-
myndin að. En í þessari sögu
voru líka árásir á prestana, á
það trúarlíf sem svipti Söru og
Fennefoss lífsgæfunni, eitraði
líf Worse og rak Henriette í
dauðann.
En þó var sagan fyrst og
fremst um Worse skipstjóra. Og
ógleymanlegastar eru lýsingarn-
ar á hjúskap lians og Söru.
Lýsingin á Söru er vafalaust
djúpsæjasta sálarlýsingin, sem
Kielland hefir gert af nokkurri
konu.
Árið 1881—’83 átti Kielland
heima í Kaupmannahöfn. Þar
voru ýmsir bestu vinir hans,
bræðurnir Edward og George
Brandes, skáldið J. P. Jacobsen,
Wiggo Drewson og kona hans.
Þótt hann kynni vel við sig í
Danmörku fannst honum eitt-
hvað það í fari Dana, sem hann
gæti aldrei fellt sig við. Árið
1882 gaf hann út „To novelletter
fra Danmark“. Önnur var „Tro-
fast“ — sagan um hund og
danska hollustu. Hin var „Kar-
en“ og var saga af danslcri laus-
ung. Báðar voru þær listaverk
að formi og stíl, en talsverl
meinlegar. Þær völctu svo mikla
gremju hjá Dönum, að þeir hafa
ekki fyrirgefið honum enn.
Efni næstu bókar var frá
Stavanger. Nú koma sögurnar
af Lövdalilsfólkinu — „Gift“,
„Fortuna" og „Sankt Hans fest“.
Sögurnar mynda lieild að því
leyti að ýmsar aukapersónurn-
ar ganga gegnum þær allar og
sérstaklega er æviferill Abra-
liams Lövdahls rauður þráður í
þeim. Og allar eru þær árás á
hræsnina, lygina, ragmennsk-
una og valdafiknina.
„Gift“ er kunnust af þessum
sögum, líklega vegna þess að
hún er árás á skólann og latínu-
lesturinn. Þessi saga hefir verið
lesin af menntaskólanemendum
um öll .Norðurlönd áratug eftir
áratug. „Fortuna“ er veikbyggð-
ust af þessum sögum, en sú
þriðja hitti markið. Hún kom
ekki fyrr en 1887 og þá hafði
margt gerst sem Kielland gat
gert sér mat úr. Hann hal'ði
uppgötvað Lars Oftedal, Stav-
angerprófastinn og „kanínurn-
ar“, Stórþingið hafði neitað að
veita honum skáldastyrk, og
stjórnmálin voru á afvegum.
Sagan er heiftarleg árás á prest
inn Morten Kruse, sem er liald-
inn öfund og ólund, liatar að
aðrir gleðjist og prédikar skefja
aust lielvíti.
„Sne“ kom út 1886 og leik-
ritið „Tre Par“ sama árið. Árið
eftir kom „Bettys Formynder“
og 1888 „Professoren“. Hið sið-
astnefnda er besta leikritið sem
Kielland samdi. Það er árás á
sjálfsánægjufullan háskólapró-
fessor, sem vakir yfir siðferði
þjóðfélagsins og reynir að kyrkja
livern vott að nýjum hugsun-
um. Fyrinnynd að þessari per-
sónu var þáverandi prófessor
Monrad.
Árið 1891 kom síðasta saga
Kiellands, „Jacob“. Hún segir
frá sveitapiltinum, sem kemur
í kaupstaðinn og vinnur sig upp
og gerist umsvifamikill kaup-
Frh. á bis. 14.
Amtmaðurinn í Romsdal, Alexander Kielland.
Eftir málverki.