Vikan - 07.07.1960, Blaðsíða 14

Þorsteinn frá Hamri
JON A GRÆNUM KJOL
Við erum stödd í baðstofu austur í Hjaltastaðarþinghá, — höfum
brugðið okkur um 267 ár aftur í tímann og staðnæmzt við banasæng
austfirzkrar húsfreyju. Að líkindum eru húsakynni þessa bóndabýlis
svipuð og við getum hugsað okkur bæi upp og ofan á þessum myrkra-
tíðum. Enda verður okkur annað fyrir en að svipast gaumgæfilega um.
Sveinbarn er fætt Ingimundi bónda, mikið og fritt. I svipinn heyrum
við ekki sáran grát þessa nýja landnema: bóndi hefur virt fyrir sér
soninn, þungbúinn á svip.
—- Væri enn heiðni, sem fyrr var, þá skyldi ég ekki hugsa mig um:
að bera þennan dreng út.
Slíkur er prólógus alþýðusagnarinnar að einum af mörgum blóðugum
þáttum úr íslenzku þjóðlífi; hér er um að ræða upphaf harmsögu sem við
erum þó ekki fær að rekja eins glöggt og æskilegt væri, — en upphaflega
virðist þó nærtækast að gefa Sigfúsi Sigfússyni sagnaþul orðið um hríð.
MORÐIÐ I EIÐASKÓGI (Jön á grænum kjól).
Árni hét bóndi. Hann bjó að Tjarnariandi i Hjaltarstaðarþinghá. Hann
var af ætt séra Stefáns skálds og vel virtur maður. Hann átti þrjár dætur,
efnilegar og forkunnarfríðar sýnum; hétu Þær
Steinunn, Þuríður og Þorgerður. Eiríkur hét bónd-
inn, sem þá bjó í Mýrnesi. Hann hafði verið garpur
mikill, en var nú orðinn gamall. Hann átti son, sem
Sigfús hét, á aldur við Tjarnarlandssystur. Hann
var atvervismaður mikill og góður drengur, en
ærið drykkfelldur. Hann þótti manna glímnastur
og leiknastur við fleiri íþróttir. Ingimundur hét
maður. Hann átti þrjú börn: Ingimund og Jón, og
dóttur, sem eigi er nefnd hér. Svo er sagt, að þegar
Jón fæddist og faðir hans virti sveininn fyrir sér,
þá hafi hann sagt: „Væri enn heiðni, sem fyrr var,
þá skyldi ég ekki hugsa mig um að bera þennan
dreng út, því að hann vinnur eitthvert óhappið,
þegar hann eldist.“ Þetta festu sumir í minni. Þau
Sigfús Ingimundarsynir og Tjarnarlandssystur
ólust nokkurn tíma upp samsveitis og iékust við.
Var þeim vel á milli. Það er sögn manna, að Ingi-
mundarsynir hafi báðir lært smíði og Ingimundur
orðið „bíldhöggvari." Jón var nokkurn tima er-
lendis og var lærður iðnaðarmaður. Þegar hann
kom úr siglingunni, segja menn hann bærist mjög
mikið á og gengi á grænum kjól, Því það væri
útlendur siður þeirra, er líkan lærdóm höfðu.
Hann hafði á sér slarkorð mikið. Systir þeirra
sveina bjó í Hleinargarði. Réðst Jón þangað og var
fyrir búi hennar; þótti nokkuð til hans koma,
eins og allra þeirra, er siglt höfðu í þá daga. Hann
þótti atgervismaður, en ærið blandinn og ólíkur
föður sinum. — Eiríkur í Mýrnesi flutti búferlum
að Snjóholti eða Tókastöðum, sem eru þar næstu
bæir. Sigfús vann þá mest fyrir búi hans og af mesta dugnaði. Var hann
vinsæll maður. Hann þótti og afbragðs annarra þar í sveit að atgervi
og hreysti.
Um þetta leyti fóru menn að kvisa það, að samdráttur væri milli Jóns
í Hleinargarði og Steinunnar Árnadóttur. Sögðu menn, að hann gæfi
henni margar dýrar gjafir. Ekki var Tjarnarlandshjónum gefið um þetta.
Þótti þeim Jón éigi viturlega breyta. En þó sýndist draga saman með þeim.
Þeir Árni og Eiríkur voru vinir miklir og ef til vill frændur. Þeir réðu
það með sér að gifta Þau Sigfús og Steinunni. Samþykktu þau það strax,
og skyldi hún fara til hans um vorið. Þegar Jón i Hleinargarði frétti
þetta, fylltist hann dauðlegu hatri til Sigfúsar æskuvinar síns. Þegar
kom fram á útmánuði, gerði berangur og gott fjallaleiði. Sendu þá bændur
í Breiðuvíkurkaupstað í Reyðarfirði eftir ýmsum nauðþurftum. Jón i
Hleinargarði fékk með þeim átta potta kút af brennivíni með launung.
Næsta dag bjóst hann heim. „Hvert ætlar þú?“ spurði systir hans. „Ofan
að Gröf“ (næsta bæ), svaraði Jón. Hann kom aftur heim í kvöldrökkrinu
og var snjóugur mjög. Systir hans færði hann úr plöggunum, dæsir við
og segir: „Hví er blóð á skónum þínum, Jón?“ Hann varð styggur: „Og
þegi þú. Það blæddi úr sauð.“ Hún skaut þá plöggunum undan. En ein-
hverir höfðu heyrt Þetta á heimilinu, og sló það menn illa, þótt leynt
væri farið með það. En það fréttu menn, að Jón hafði komið að Gröf
um daginn. Nú víkur héðan sögunni.
Þann sama dag hafði Sigfús verið að viðarhöggi í Snjóholtsskógi —
sumir segja kolagerð — Þar nærri. er síðan kallast Snjóholtstjörní ?) á
Tókastaðaási, sem nú er nefndur. E'n það varð til tíðinda, að hann kom
eigi heim um kvöldið eða nóttina. Daginn eftir leituðu menn hans um
skóginn og á næstu bæjum. En hann fannst hvergi. Var þá enn safnað
mönnum og hans leitað. Fundu menn þá loks átta potta kút tóman I
beitarhúsunum frá Gröf. Og síðan fundu þeir Sigfús sjálfan myrtan I
svo nefndum Fiskilækjarskógi norðvestan við Eiðavatnið. Hann var
hulinn í skógarkjarri, og sáust á honum margir áverkar og stungur.
Var likið heim flutt og sæmileg ger útför hans.
Þetta þótti hafa orðið með ólíkindum, því enginn vissi óvild nokkurs
manns til hans. Fáir þorðu og að benda á Jón, því hann átti þar nokk-
urs ráðandi menn að, og þvöðruðu sumir menn honum í hag. En nokkr-
ir grunuðu hann þó, þótt lágt færi. Þvi var þó loksins slegið föstu, að
hinn látni hefði í ölæði eða annarri vitfirringu vegið sig sjálfur, og var
hann því jarðaður utan garðs að Eiðum sem sjálfsmorðingi.
Einhverra orsaka vegna vissi Eiríkur eigi fyllilega um sárafar hans,
enda vóru þar einhver undanbrögð viðhöfð. E'n þeir skörungar, sem
hér höfðu þá sýsluvöld, fengu eigi þegar að vita gang sögunnar.
Þegar þetta skeði, bjó á Barðanesi eða í Hellisfirði í Norðfirði Brynj-
úlfur (lögsagnari?) Gíslason, lögsagnara að Höskuldsstöðum. Brynj-
úlfur var albróðir Gísla prests hins gamla að Dysjarmýri. Hann var kall-
aður Brynjúlfur lærði. Hafði hann lært í Hólaskóla, en eigi tekið
embættispróf, því hann rataði þar í það að eiga barn með Guðríði frá
Sökku, er menn sögðu, að Jón Bergmann hefði viljað eiga; en hann
fyrirfór sér út af þeim málum. Brynjúlfur þótti
atkvæðamikill, eins og nokkrir frændur hans.
Svo segja sumir, að hinn myrti væri frændi
hans. Að minnsta kosti vóru þeir vinir. Sömu nótt
sem Sigfús Eiríksson hvarf, dreymdi Brynjúlf, að
hann kom alblóðugur á glugga yfir honum og segir:
„Sjáðu, frændi, hvernig hann Jón vinur minn fór
nú með mig.“ Svo hvarf hann. Brynjúlfi varð svo
hverft við, að hann vaknaði. Sagði hann draum
þennan og kvað hann mundi greina frá nokkru,
sem eigi væri þar enn orðið kunnugt um. Brá hann
þegar við og reið uppyfir með tveimur fylgdar-
sveinum. Kom hann um kvöld að Eiðum og var
þar um nóttina og kaus sér að sofa einn úti í
kirkju. Hann frétti ítarlega um sárafar hins látna
og öll atvik. — Það er mál manna, að um nótt-
ina hafi hann fengið aðra vitran; en hana sagði
hann eigi. ,
Að morgni lét Brynjúlfur grafa upp hinn látna"
og rannsakaði sárafar allt. Fann hann þá eina
stungu aftanvert við herðablaðið og spurði, hvort
menn álitu, að hann hefði getað sært sig því sári
sjálfur. Það kváðu menn ólíklegt. Nefndi hann þá
votta að benjum og kvað auðsynt, að hann hefði
myrtur verið. S.ðan lét hann jarða hann innan
garðs. Eftir það kvaddi hann saman alla bændur
hreppsins á fund. Komu þeir allir saman, nema
Jón í Hleinargarði og fátækur bóndi. Brynjúlfur
leit yfir þá á hlaðinu og sagði: „Ekki eru allir
hér, því ekki sé ég enn þann seka,“ og spurði hann,
hverja vantaði. llonum var sagt það. Hann bað
menn að sækja Þá, og var svo gert. Þegar Brynjúlfur gekk næst út
og leit yfir hópinn, sá hann mann á grænum kjól yzt og segir: „Þarna
er sá seki. Takið þið hann fastan í nafm réttvisinnar." Sagt er, að Eiríkur
gengi þá að Jóni og gripi annarri hendi um handlegg hans svo fast, að
hann hvítnaði í ásýnd og kveinkaði við. Eiríkur sagði: „Hefir þú drepið
hann son minn, Jón? Ég veit þú hefir gert það, fanturinn þinn, þótt ég
geti ekki sannað það á þig. Varaðu þig á refsidómi guðs.“ Sleppti hann
þá Jóni og gekk brott skjálfandi af reiði, en aðrir tóku Jón. Síðan var
Jón krafinn til sagna, og fór svo, að hann hlaut að meðganga glæpinn.
Segja munnmæli, að hann segði frá honúm á þessa leið:
Hann kvaðst hafa fengið dauðlegt hatur á Sigfúsi, þegar hann hafði
náð Steinunni frá sér, sem hann hafði talið sér vísa og unnað hugástum.
Kvaðst hann hafa fastráðið að hefna sín og ná aftur ást hennar. En með
því að hann hefði eigi verið meira en annarrar handar maður Sigfúsar,
þá hefði hann orðið að beita slægð. Því kvaðst hann hafa farið til hans
í skóginn með kútinn og ginnt hann til að drekka úr honum undir vináttu
yfirskini. Hafði það þó gengið tregt, því hann hefði tortryggt sig, en
þó ekki getað stillt sig um að bragða á víninu og þá þegar orðið ógætnari.
Kvaðst hann þá hafa fært heitorð hans í tal og óskað honum hamingju.
Honum kom það á óvart. Kvaðst hann þá hafa svarið og sárt við lagt,
að hann væri honum ekkert reiður og ynni honum að njóta Steinunnar.
Siðan hafði hann gengið á leið með Jóni og smá drukkið úr kútnum.
Minntist Jón á æskuleiki þeirra og bauð honum í glímu. Skipti þar fljótt
um sem fyrr. Svo smá hrifsuðu þeir saman, þangað til Sigfús lét hann
glíma við staur sinn. Kvaðst hann Þá hafa getað slysað hann niður. Svo
héldu þeir áfram út hjá Eiðavatni, var Sigfús þá farinn að tortryggja
Jón minna og orðinn alldrukkinn. „Nú skulum við reyna," segir Jón,
Hann ginnti félaga sinn til þess að drekka með sér, en gætti þess að drekka ekki
sjálfur. Svo þegar félaginn var orðinn drukkinn, réðist hann á hann og — — —