Vikan - 24.09.1964, Blaðsíða 23

fellers hefur haft ómetanlega þýðingu fyrir iðnvæðingu í Banda-
ríkjunum. Hinar öru framfarir á sviði iðnaðar hefðu ekki getað
átt sér stað án auðmyndunar einstaklinga og risastórra sam-
steypa.
Hér verður farið fljótt yfir sögu. Eftirleikurinn var allur
auðveldari fyrir Standard Oil og John D. Rockefeller. Stand-
ard Oil færði út kvíarnar eftir því sem færi gafst, án þess
að leggja út í nokkra óvissu eða viðskipti, sem gátu talizt
óeðlileg. Vegna ákvæða í bandarískum lögum um að félag,
skráð í einu ríki, megi ekki eiga eignir í öðru bandarísku ríki,
fundu lögfræðingar Standard Oil upp það, sem nefnt hefur
verið TRUST. Þessi nýjung í skipulagsháttum stórra fyrirtækja
og samtaka var tekin upp á mörgum sviðum, enda varð nú
auðveldara að skapa einokunarsamtök í hinum ýmsu fram-
leiðslugreinum. Afleiðingar þess voru anti-trust lögin, svo-
nefndu, sem stefnt var gegn auðhringum og einokunarfélögum
Samkvæmt þeim var Standard Oil síðar dæmt í háar sektir,
og félagið leyst upp í smærri fyrirtæki. Andúð almennings á
risum bandarísks fjármálalífs og völdum þeiri'a olli setningu
þessarra laga.
ÓVINSÆLL ÞRÁTT FYRIR STÓRGJAFIR SÍNAR.
Enginn þessarra einstaklinga var óvinsælli en Rockefeller.
Það er haft fyrir satt, mæður hafi stundum hrætt óþæg börn
sín með því að segja: „Ef þú hagar þér ekki fallega verður þú
seldur Rockefeller“.
að breytti litlu um álit manna á Rockefeller að hann
hafði alla ævi verið gjöfull í þágu mannúðarmála. Um
1892 var hann talinn gefa 1,3 milljónir dollara á ári
til kirkna, skóla og góðgerðarfélaga. Skólar nutu sér-
staklega góðs af þessarri starfsemi hans. Áður en hann
gaf af fjármunum sínum gekk hann úr skugga um, að
peningunum yrði viturlega varið. Til marks um það er eftir-
farandi. Er Harvard-háskólinn, einn stærsti og frægasti háskóli
Bandaríkjanna, ákvað að hefja fjársöfnun til ágóða fyrir um-
fangsmikla byggingarstarfsemi á vegum skólans, var m.a. farið
til Rockefellers og bankajöfursins Morgans. Þegar fulltrúar
skólans báðu um viðtal við Morgan veitti hann það fúslega, en
sagðist aðeins eiga fimm mínútur aflögu, Fulltrúarnir lögðu
fyrir hann teikningar af byggingunum og spurðu hvað hann
vildi gefa mikið til starfseminnai'. Morgan leit á teikningarnar,
benti á nokkrar þeirra og sagði: Þessar vil ég byggja. Málið
var afgreitt, en kostnaðurinn nam mörgum milljónum dollara.
Rockefeller fór hins vegar öðru vísi að. Hann átti langar við-
ræður við fulltrúa skólans og fékk síðan teikningarnar til nán-
Oðalsetur Rockcteller-ættarinnar í New York.
ari athugunar, en þeirri athugnu lauk ekki fyrr en að einu ári
liðnu. Það er svo annað mál, að Rockefeller gaf skólanum ríf-
lega af fé sínu.
SONURINN TEKUR AÐ STARFA VIÐ HLIÐ FÖÐURINS.
ar sem gjafastarfsemin tók mikinn tíma ákvað hann
að ráða sér samstarfsmann er fjallaði eingöngu um
góðgerðarstarfsemi hans. Jafnframt varð John D. yngri
nú virkur þátttakandi í þessarri starfsemi. Hann hafði
ekki mikinn áhuga á Standard Oil og viðskiptum þess,
en þeim mun meiri áhuga á góðgerðastarfseminni.
Sonurinn var frægur fyrir hlédrægni sína og lítillæti, sem jaðr-
aði stundum við kveifarskap eða óeðlilega auðmýkt. Þessir eig-
inleikar hans áttu eftir að fara í taugarnar á ungri konu hans,
Abby Aldrick, dóttur frægs stjórnmálamanns í Bandaríkjun-
um. En John D. yngri sótti í sig veðrið eftir því sem hann
tók að starfa meira sjálfstætt, og fyrr en varði kom í ljós, að
í honum var meiri töggur en menn höfðu reiknað með. Hins
vegar frýði enginn honum vits. Til marks um hvorttveggja,
er sagan af því þegar John D. yngri var sendur af föður sín-
um til að hefja viðræður við J. P. Morgan, um sölu á jám-
námum, sem Rockefeller eldri hafði komizt yfir. Morgan, mikil-
úðlegur og yfirlætisfullur sagði: Hvað viljið þér fá mikið. Flest-
ir jafnaldrar hans hefðu glúpnað, en hinn ungi maður svaraði
aðeins: „Hér hlýtur að ríkja einhver misskilningur. Ég kom
ekki hingað til að selja. Mér skildist, að þér hefðuð áhuga
á að kaupa.“
f sameiningu skipulögðu þeir feðgar góðgerðastarfsemi, sem
á ekki sína líka. Þeir komu fótunum undir víðfræga háskóla
í Chicagó, komu upp rannsóknarstofnunum í læknisfræði, sem
áttu eftir að vinna ómetanlegt starf, settu upp stofnun, sem
vann að uppbyggingu menntastofnana, sem negrar í Suður-
ríkjum Bandaríkjanna áttu eftir að njóta sérstaklega góðs af.
Árið 1913 var svo stofnuð The Rockefeller Foundation, sem hef-
ur síðan stutt vísindastarfsemi meðal allra þjóða veraldar, t.d.
á íslandi, eins og getið var í upphafi þessarra þátta.
BARDAGI í NÁMUM ROCKEFELLERS.
John D. Rockefeller yngri fékk gott orð á sig um gervöll
Bandaríkin fyrir góðmennsku og frjálslyndi. En atvikin hög-
uðu því svo, að hið góða álit hans þvai’r því sem næst á einni
nóttu. Til átaka kom í járnnámum í Colorado er aðallega voru
í eign John D. eldri. Sonur hans sat í stjórn námafélagsins.
Brátt geysuðu blóðugir bardagar á námasvæðinu og varð
að kalla fylkisherinn til að skakka leikinn. John D. yngri hafði
lítið fylgzt með rekstri námanna, en fulltrúar Rockefellers-
feðganna við forstjórn námanna voru tveir Coloradobúar með
úreltar hugmyndir um stöðu og réttindi verkalýðsins. Þeir höfðu
sigað lögreglu námanna á verkamennina en þeir gerðu verk-
föll og þannig gert neista að miklu báli, sem bjarmaði af um
öll Bandaríkin, þegar fregnir tóku að berast af bardögunum.
John D. yngri kvaddi sér til ráðuneytis sérfræðing í verka-
lýðsmálum, MacKenzie King, frá Kanada, siðar forsætisráð-
herra landsins. Þetta gerði hann þó ekki fyrr en hann hafði
samþykkt þær gerðir, sem leitt höfðu til stórátaka og vakið
höfðu á honum reiði bandarísku þjóðarinnar. Hann ákvað síðan
að heimsækja námurnar. Ferðin var farin til að bæta fyrir
vanþekkingu og hirðuleysi, en um leið til að endurheimta þá
virðingu, sem bandaríska þjóðin hafði áður borið fyrir honum.
Hann ræddi við námamennina, kynntist kjörum þeirra og tókst
að koma á viðunandi samningum við þá.
Þetta var glæfraferð eins og ástandið var þá í námunum,
en hún heppnaðist fullkomlega.
ohn D. Rockefeller hafði þá að mestu dregið sig í hlé
frá Standard Oil, eða þegar hann var á sjötugs aldri. Hann
hafði gert Standard Oil að allsráðandi félagi á sínu sviði
þegar hann var um fertugt. Hin miklu átök höfðu tekið
á heilsu hans, sem hafði hrakað verulega upp úr því.
Hann var raunar nær dauða en lífi upp úr fimmtugu,
en náði sér á strik og tókst að ná fullri heilsu aftur. Hann varð
glaðlyndari með árunum, góðvild hans, sem áður hafði verið
dulin bak við strangan svip lians og kröfuhörku hans, kom
nú betur í ljós en áður. Harm tók jafnvel upp á því að sækja
leikhús og taka þátt í dansleikjum, sem var áður eitur í hans
beinum.
Aðeins Elli kerling gat komið honum á kné. Hann andaðist
árið 1937, 97 ára gamall.
FRAMHALD í NÆSTA BLAÐI.
VIKAN 39. tbl. — 23