Vikan - 23.10.1969, Blaðsíða 21

Draumar mannsins og
þrá á öllum öldum birt-
ast meðal annars í hjá-
trú hans og bábyljum.
Á fjótrándu öld trúðu
menn til dæmis á nátt-
úrusteina. Um einn
slíkan segir svo í
Hauksbók: „Hann gerir
hvern mann góðan og
staðfastan í öllum hlut-
um og magnaðan í allri
kvensemi, en varist
hann, að hann veiti eigi
of margt konu sinni.
TEXTI:
LOFTUR
GUÐMUNDSSON
20 VIKAN 43-tbL
Um suma löngu látna menn
eru til ýtarlegar heimildir,
svo rekja má æviferil þeirra
samfellt frá vöggu til graf-
ar; um aðra verður lítið sem
ekkert vitað, eða þá að ein-
ungis finnast gloppóttar
heimildir um ævi þeirra og
starf. Nú mætti ætla, að sú
regla væri þarna fyrir hendi,
að þeir, sem mest er um vit-
að hefðu mest afrekað og
væri því víðast getið, en hin-
ir lítið markvert látið eftir
sig liggja, og kæmu því
hvergi við sögur. Þetta er og
til, en þó síður en svo algild
regla. Heimildir um ýmsa
menn, sem unnið hafa minn-
isstæð afrek. eða komið við
sögur á ýmsan hátt, eru á
stundum svo gloppóttar að
fátt eitt verður um æviferil
þeirra vitað umfram það. —
Þannig er það með Hauk Er-
lendsson, þann sem hið
mikla safnrit islenzkra fræða,
Hauksbók, er við kennd.
Hann var fæddur og uppal-
inn á íslandi, sonur Erlends
Ólafssonar liins sterka, lög-
manns á Suðvesturlandi 1283
—‘89, mikilsvirtur maður, en
vaxandi valdi klerka og bisk-
upa í landinu óþægur Ijár í
þúfu; stórættaður og þannig
tengdur flestum rikustu og
áhrifamestu mönnum þjóð-
arinnar i þann tíð. Um móð-
ur Hauks er hins vegar fátt
vitað, nema að hún hét Jór-
unn, og er talið að hún muni
hafa verið komin út af Gesti
Oddleifssyni hinum spaka,
þeim sem forðum réði
drauma Guðrúnar Ósvífurs-
dóttur, en talið er að Hauk-
ur hafi ekki verið hjóna-
handsbarn — þó hallast sum-
ir fræðimenn að þvi, að Jór-
unn þessi hafi verið síðari
lcona Erlends. Lézt Erlendur
órið 1312. Ekki er vitað hve-
nær Haukur er fæddur, ekk-
ert er heldur vitað um upp-
vaxtarár hans, en getið er
hans fyrst árið 1294, og er
liann þá orðinn lögmaður á
Suðausturlandi, en talið er
að hann hafi gegnt því em-
l)ætti í sex ár. Árið 1302 er
hann hins vegar orðinn lög-
maður í Osló í Noregi, og er
sá skjóti frami hans þar með
ólikindum, þar eð hann var
ekki norskur maður. Um
liríð er hans getið ýmist í
Noregi eða á íslandi. Af bréf-
um má sjá, að hann er „Gula-
þings lögmaður og riddari“
árið 1311, og telur dr. Jón
Þorkelsson að það hafi hann
verið árin 1311—1322. Þá
hverfur hann sögunni í sjö
ár samfleytt, og er hvergi
geíið i bréfum eða annálum
frá þeim tiirium, en þó telja
fræðimenn liklegt að þau ár
hafi hann haldið sig á Is-
landi. Þá virðist liann hafa
haldið aftur út til Noregs og
dvalizt þar til æviloka, árið
1334, og er talið að hann hafi
þá verið nálægt sjötugu.
Hauksbók er mikið safn-
rit að vöxtum og að miklu
leyti skrifuð af Hauki sjálf-
um, eftir rithöndinni að
dæma, sem er liin sama og
á embættisbréfum frá hans
hendi, sem varðveitzt hafa.
Hefur Hauksbók að geyma
Landnámu, Kristnisögu,
Heimslýsingu og helgifræði,
Heimspeki og helgifræði,
Völuspá, Trójumannasögu,
Náttúrusteinar, Cisio Janus,
Bretasögur, Viðræðu æðru
og hugrekkis, líkama og sál-
ar, Hemingsþátt, Hervarar-
sögu, Fóstbræðrasögu, Al-
gorismus, Eiriks sögu rauða,
Skáldsögu, Af Upplendinga
konungum, Ragnarssona
þátt, Premostica Temporum
og Elucidarius. Gegnir furðu
að einn og sami maður skuli
hafa haft elju til, og komizt
yfir að rita allt þetta sjálfur,
jafnvel þótt eftir annarra
handritum væri farið, og
gegna aulc þess annasömu
embætti meiri hluta ævinn-
ar. Á því hvaða handrit
Haukur hefur valið til afrit-
unar, má og nokkuð marka
hve f jölfróður og vel mennt-
aður hann hefur verið á
þeirra tíma mælikvarða.
1 þeim köflum, sem hafa
að geyma heimslýsingar,
heimspekilegar þenkingar
eða náttúrufræðilegar lýs-
ingar, er að vonum að finna
ýmsar bábyljur og hjátrú,
sem voru mönnum góð og
gild vísindi í þann tíð. Sem
dæmi um það má nefna kafl-
ann um náttúrusteina, en
þar segir meðal annars:
„Magnetis heitir sá steinn
er finnur á Indílandi sú þjóð
er Tragodi heitir. Hann er
svartblár. Hann dregur járn
að sér.... Legg hann undir
háls konu sofandi ef mann
forvitnar um dyggð hennar;
en sú er skír, er faðmar sof-
anda bónda sinn, en hóra
veltur úr rekkju sem henni
sé meður hendi kastað....
„lAlectorius heitir sá er
finnst í hana maga geldum,
þriggja eða fjögra vetra. ...
Hann er meiri en baun. Hann
er líkur gimsteini eða skiru
vatni. Hann gerir hafanda
mjög graðan. Slökkvir hann
þorsta í munni hafður. Einn
konungur forðum sigraði
marga konunga með hans
náttúru og er liann öruggur
sigursteinn. Hann kemur
aftur brott reknum, og fær
manni nýjan metnað og leið-
réttir hann fornan metnað.
Hann gerir livern mann góð-
an og staðfastan í öllum
hlutum og magnaðan í allri
kvensemi, en varist hann að
liann veiti eigi of margt konu
sinni.
„Celidonius heitir sá steinn,
er svala hefur í maga. Hann
er litill og ferlegur að sjá, en
umfram er hann margra
dýra steina að nytsemi. Hans
myndir eru tvær, er hann
svartur og rauður. Hann Iétt-
ir brotfalli, hann græðir
óheila, liann gerir skammar
sóttir, hann gerir menn mál-
snjalla og vel þoklcaða....
Nóg um náttúrusteinana.
En ferst okkur að lilæja að
slíkum hindurvitnum ? Sér-
hver sá, sem eitthvað hefur
gluggað í auglýsingar þær,
sem birtast nú daglega í er-
lendum blöðum um alls kon-
ar undralyf, hlýtur að vera í
nokkrum vafa um það og
stilla hlátri sinum í lióf. Það
var þó ýmislegt fleira en
náttúrusteinar, sem menn
lögðu trú á i þá daga. Til
dæmis brunna, en um þá
segir svo í kaflanum „Heims-
lýsing og helgifræði":
„Á Italíu er brunnur sá er
heitir Ciceron, hann græðir
augnamein, ef þvi vatni er á
roðið. Þar er brunnur er
Cineus heitir. Sá tekur af
lostasemi, ef maður drekkur
af, hvort sem er karl eða
kona. Er sá brunnur enn er
kveikir lostasemi bæði
mönnum og búfé. ... I Sik-
iley eru tveir brunnar; ann-
ar gerir þau kvikindi frjó,
sem áður eru ófrjó, en ann-
ar gerir þau ófrjó, sem áður
eru frjó. Á Grikklandi er á
sú er sauði gerir hvita þá er
af drelcka, en sú er önnur er
gerir alla sauði svarta, verða
og flekkóttir, er af báðum
drekka....
Svo mörg eru þau orð og
raunar fleiri. ósjálfrátt vakn-
ar með manni sú hugsun, að
ekki væri það amalegt fyrir
sauðfjárbændur nú, þegar
þeir eiga gæruverðið undir
litnum komið, að geta rekið
rollur sínar út í ár, sem hafa
svipaðar náttúrur og sagt er
þessar ár á Grikklandi hafi;
það væri að minnsta kosti
mun óflóknara, en þær vis-
indalegu kynhætur, sem nú
eru um hönd hafðar til að
ná svipuðum árangri.
Þótt heimurinn væri lítt
kannaður í þann tíð, eða ein-
mitt vegna þess hve hann
var lítt kannaður, þá vissu
menn um ýmsa þá staði, sem
týnzt hafa með öllu eftir að
hver skiki lands hefur verið
mældur og merktur á landa-
bréf. Einn þeirra staða og
ekki sá ómerkilegasti, er
Paradis, en um liana segir
svo i Hauksbók:
„Svo er sagt að Paradis sé
hinn æðsti hlutur þessarar
veraldar. Þar var Adam sett-
ur og ætlaður til dýrðar, ef
hann héldi það er guð bauð
honum. Þar er svo góð vist,
að þar eru blóm og viðir og
öll grös með hinni sömu feg-
urð jafnan. Þar er hvorki of-
hiti né kuldi. Þar stendur það
tré, er maður kennir hvorki
sóttar né meinsemdar, ef
hann bergir þar af, og heitir
það lifsins tré. Allir þessa
heims kostir fylgja þar, en
engir eru þar annmarkar.
Brunnur er sá þar, er fylgja
öll vatns friðindi. Þaðan falla
úr fjórar ár í þennan heim,
Phison og Gion, Tígris og
Eufrates. Paradís er í austri
og verja björg og hitar, að
menn slculi eigi þangað kom-
ast....“
Það lítur út fyrir að höf-
undur skáldsögunnar um
Shangri La hafi haft fyrir sér
svipaðar heimildir og Hauk-
ur Erlendsson um Paradís —
en kvikmynd, gerð eftir þess-
ari skáldsögu, var sýnd í
sjónvarpinu vetur leið, ef ég
man rétt. Er flest líkt með
dalverpinu, þar sem skáldið
fann ldaustrið Shangri La,
og Paradís, eins og henni er
lýst í Hauksbók. Meira að
segja var dalverpi skáldsög-
unnar varið ókleifum fjöll-
um, en þó er sá munur á, að
þar var það kuldinn og snjór-
inn, en ekki hitinn, sem tor-
veldaði að auki leiðina.
Draumar mannsins og þrá
á öllum öldum birtist meðal
annars í hjátrú hans og bá-
byljum. Af þessum tilvitnun-
um í Hauksbók má sjá, að
þetta hefur furðu litið
breytzt frá því á hans tíð.
Karlmennska til allra hluta,
vald og velgengni, sársauka-
laus lækning af öllum sjúk-
leika, almenningshylli . . .
og að lokum staðurinn sem
allir kostir heimsins fylgja
en engir annmarkar. Gildir
einu hvort hann kallast Para-
dís, Shangri La eða Ástralia.
☆
43 tbi. VIKAN 21