Vikan - 16.05.1940, Blaðsíða 4

4
VIKAN, nr. 20, 1940
EÉffliiiiinr n Mb jl SngisÉ
Eftir Ásgeir Ásmundsson frá Haga
Frá því segir i Landnámu, að Bárður, er nam Bárðardal, og bjó
að Lundarbrekku hafi tekið sig upp þaðan og flutt búferlum
suður yfir land, af því að hann hugði þar vera betri landkosti.
Hann fór Vonarskarð, er síðar nefndist Bárðargata, og flutti að
Gnúpum í Fljótshverfi. Var hann síðan nefndur Gnúpa-Bárður.
Fyrir 70 árum fór annar bóndi í Bárðardal að dæmi Gnúpa-
Bárðar og flutti búslóð sína suður yfir land, að Haga í Gnúp-
verjahrepp. I»að var Ásmundur Benediktsson frá Stóruvöllum.
Er æviágrip hans í Óðni XIV. árg. 4. tbl., ritað af séra Valdi-
mar Briem á Stóranúpi. — Ásgeir Ásmundsson, sem hér segir
frá ferðalögum yfir Sprengisand, var 7 ára gamall, þegar faðir
hans flutti búferlum að Haga. Ásgeir er maður greindur og
minnugur, og er enginn maður núlifandi jafnfróður og kunnugur
öllu, sem viðkemur ferðalögum yfir Sprengisand og hann. - M. G.
Mér hefir komið til hugar að reyna
að skrifa niður eitthvað af endur-
minningum mínum um ferðalög yfir
Sprengisand. Hefi ég þá helzt í huga ferða-
lög föður míns heitins, en hann fór fleiri
ferðir yfir Sprengisand en nokkur annar
maður, svo að mér sé kunnugt. Hann fór
19 ferðir, það er 38 sinnum báðar leiðir.
Sumar af þessum ferðum hans þekkti ég
sjálfur, en ferðir þær, sem hann fór fyrir
mitt minni, rifjaði hann stundum upp, og
ég hygg, að ég hafi fáu gleymt af þeim
frásögnum.
Faðir minn, Ásmundur Benediktsson,
var fæddur á Stóru-Völlum í Bárðardal
árið 1827. Ólst hann þar upp hjá foreldr-
úm sínum, og tók við jörðinni af þeim,
ásamt Jóni bróður sínum, árið 1852, og
bjuggu þeir bræður þar báðir til 1870, en
þá tók faðir minn sig upp og flutti búferl-
um suður að Haga í Gnúpverjahrepp. Bjó
hann þar í 19 ár, og var oft síðan kenndur
við Haga. Ferðalög hans yfir Sprengisand
hófust á árunum, sem fjárkláðinn mikli
geisaði hér, fyrir og um 1860. Einu sinni
fylgdi hann þá suður yfir Sand f járkláða-
læknunum, sem voru að ferðast um land-
ið að tilhlutun stjórnarinnar, og verður
vikið betur að þeirri ferð síðar.
Fundinn Tómasar-hagi og Nýidalur.
Það mun hafa verið sumarið 1834, sem
séra Tómas Sæmundsson fór norður
Sprengisand og fann Tómasar-haga.
Hann villtist nokuð af leið, og hitti dá-
lítinn hagablett, og var þar um tíma;
komst svo til byggða og sagði Bárðdæl-
ingum frá þessum haga. Þeir leituðu svo
að haganum við fyrstu hentugleika. Fóru
þá lengra suður á sandinn en þeir höfðu
farið áður, og fundu þeir blettinn, og er
hann enn í dag nefndur Tómasar-hagi (Ég
kom þar fyrir 50 árum, og var þar enginn
hestahagi, aðeins kropp fyrir kindur).1
Nokkrum árum síðar fóru Bárðdælingar
enn lengra suður á sandinn, og fundu þá
dal norðan í Tungnafellsjökli, sem er að-
skilinn frá Vatnajökli með Vonarskarði
(Bárðargötu). Fyrir mynni dalsins er lág
alda, sem skerst í sundur af gljúfragili, og
kemur þar Fjórðungskvísl fram, sem svo
rennur út í Þjórsá. Það má komast með
kvíslinni inn í dalinn. Þegar komið var
fyrst þangað, fundust rytjur af nokkrum
kindum, sem orðið höfðu þar úti. Síðan
hefir verið farið í dal þennan á hverju
hausti, og hefir hann oftast verið nefndur
1 Haustið 1846 könnuðu Bárðdælingar þenn-
an dal og kölluðu Nýjadal. Lýsir Sigurður Gunn-
arsson dalnum í Norðanfara 1876: Ferðabók Þorv.
Thoroddsen.
Nýidalur. Þegar dalur þessi var fundinn,
opnaðist leið að reka fé suður yfir sand-
inn, því að ekki var hægt að reka það
beinustu leið; það hefði tekið heilan sól-
arhring eða meir, og féð orðið lémagna af
hungri. Að vísu er krókur að koma í dal-
inn, en með því móti má skipta sandinum
í tvo áfanga.
Þegar f járkláðinn geisaði.
Árið 1856 byrjaði fjárkláðinn að geisa
hér sunnanlands, og var þá skorið niður
allt sauðfé í sumum sveitum. Norðurland
varð að mestu laust við kláðann, og höfðu
Sunnlendingar því mikinn hug á að ná þar
í fé til að koma sér upp fjárstofni aftur.
Sumir fóru norður í Skagafjarðar- og
Eyjaf jarðarsýslur, en aðrir norður í Suður-
Þingeyjarsýslu og fóru þeir Sprengisand.
Haustið 1858 fóru 4 menn úr Hrunamanna-
og Gnúpverjahreppum norður í Bárðardal
til f járkaupa. 1 för með þeim var sjálfur
sóknarpresturinn sér Skúli Gíslason á
Stóranúpi. Hann var f jörmaður og gaman-
samur, og sagði, þegar norður kom, að
hann hefði skilið prestinn eftir fyrir sunn-
an, og þyrfti engar serimoníur við sig að
hafa. — Þeir fengu féð, þetta 8—10 kind-
ur á bæ, og heppnaðist ferðin vel. Höfðu
þeir þá áfangastað í Nýjadal og fylgdi faðir
minn þeim þangað, en þá bjó hann á Stóru-
völlum. Til baka fékk hann dimmviðri mik-
ið. Hann hafði 2 hesta til reiðar. Var ann-
ar reiðhestur ágætur og hét Hrappur. Er
hann var nýlagður af stað gerði sótsvarta
þoku, og er hann hafði ferðazt um hríð,
stanzaði Hrappur og fékkst ekki úr spor-
unum. Hefir hann þá hestaskipti, og slepp-
ir Hrapp, og tekur hann þá til fótanna og
fer í þveröfuga átt við það, sem faðir minn
vildi. Hann lætur Hrapp samt ráða og ríð-
ur á eftir honum; þannig halda þeir lengi
áfram eftir sandinum. Loks koma þeir að
kvísl, sem rennur í Skjálfandafljót, og þar
þekkti faðir minn sig aftur, og komst hann
til byggða um nóttina. Þetta var í eina
skiptið, að faðir minn villtist á þessari leið.
Haustið 1859 fóru 5 menn úr Holta-
hreppi í Rangárvallasýslu norður í Þing-
eyjarsýslu til f járkaupa. Þeir urðu síðbún-
ir í þetta ferðalag, því að þeir þurftu fyrst
að fá leyfi frá Norðlendingum fyrir fjár-
kaupunum. Afréttarlönd Holtamanna
liggja norður að Sprengisandi, og Bárð-
dælinga og fleiri suður að honum, svo að
alltaf gátu samgöngur á fé átt sér stað.
Leyfi til fjárkaupanna var veitt með því
skilyrði, að enginn samgangur ætti sér
stað næstu þrjú árin, og helzt mátti ekki
kaupa nema lömb. Svo er að sjá sem Holta-
menn hafi fengið leyfið seint, þó er það
gefið út af amtmanni Pétri Hafstein, 21.
ágúst um sumarið, en þá var stirðara um
samgöngur en nú á dögum.
Holtamennirnir lögðu af stað norður
hálfum mánuði fyrir vetur, og var djarft
í ráðizt, yfir þennan fjallveg, enda gekk
ferðin slysalega eins og síðar getur. Þeir
voru 4 daga norður í Bárðardal, var þá
tíð góð. Þeir keyptu svo fé í Ljósavatns-
hreppi, Fnjóskadal, Reykjadal og Mývatns-
sveit; mest fráfærulömb og eitthvað af ám,
alls rúmar 300.
Lögðu þeir svo af stað 1. vetrardag. Var
tíð þá farin að spillast. Fengu þeir tvo
menn til að fylgja sér suður á sand; ann-
ar þeirra var Jón Ingjaldsson á Mýri í
Bárðardal, og sagði hann mér sögu þessa,
en nýlega hefi ég fengið nákvæmari frá-
sögn af þessari ferð; er hana að finna í
Norðra, 30. nóv. 1859.
- Þegar þeir voru nýlagðir á sandinn gerði
stórhríð með miklu frosti. Var þá ekki um
annað að gera en hætta ferðalaginu. Með
naumindum gátu þeir reist tjöld sín, en
fé og hesta hrakti frá þeim út í hríðina.
Þarna voru þeir veðurtepptir í marga daga.
Komust loks niður í Bárðardal eftir hálfs
mánaðar útivist með hestana og tæplega
Framhald á bls. 11.