Vikan - 15.06.1944, Page 5

VIKAN, nr. 23—24, 1944
5
Endurreisn lýdveldis á íslandi
I vor sjáum við rætast vonir allra íslenzkra kynslóða í
682 ár. Við lifum það, að endurheimta þá eign, sem þjóðin
glataði árið 1262. Aldrei munu íslendingar hafa gengið jafn
einhuga að neinni samþykkt eða atkvæðagreiðslu cg nú í
maímánuði að atkvæðagreiðslunni um alger sambandsslit
við Dani og stofnun lýðveldis. Samstilltur, sterkur þjóðar-
vilji hefir ákvarðað 17. júní 1944 sem þann dag, er ætíð
skuli hafður í minni sem dagur mikilla tímamóta í fslands-
sögu. Hver íslendingur, scm lagt hefir sitt lið til þess að
lýðveldið yrði stofnað á þessu ári, elur þá von í brjósti, að
ártalið 1944 verði það ártal, sem óbornar kynslóðir þessa
lands sjái sér metnað í að muna, það verði ártalið, sem íslenzk
börn á ókcmnum öldum verði fúsust að læra og hreykin af
að geta nefnt sem hamingjuár fyrir land og lýð.
Hve margur Islendingur, sem nú
hvílir undir grscnni torfu, hefði
þráð að mega standa í sporum
okkar, sem sjáum þessi tíðindi ger-
ast og höfum átt kost á því, að leggja
því hver sitt litla lið, að landið hlyti
aftur sltt forna frelsi?
Það, sem glataðist
á þrettándu öld.
Á grafarbarmi þjóðveldisins forna
bregður Þórði Andréssyni fyrir. Hcn-
um sortnar fyrir augum, er hann
horfir fram á yfirdrottnun Hákonar
gamla og Gissurar jarls. Þá hrökti
Þórður hestlnn undir sér og kvað
dans þenna við raust:
„Mínar eru sorgir þungar sem
blý.“
Það viðkvæði varð spádómsorð.
Það var líkast því, að feigur Odda-
verjinn, sem söng það, yrði á bana-
dægri sínu ófreskur á allt það, sem
þjóð hans átti í vændum í langar
aldir ófrelsis og ánauðar. Og sorgir
íslendinga í 603 ár urðu sorgir hans
og þeim þyrmdi yfir hann öllum í
einu, þungum sem blý.
En því mun hafa farið fjarri, að
öllum Islendingum segði jafn þungt
hugur og Þórði um afleiðingar þess,
að Hákoni gamla var svarin hollusta. AI-
þýða manna og eflaust margir meðal for-
ystumanna höfðu fengið sig fullsadda á
styrjöldum Sturlungaaldar. Margur bar
ógróin sár og ævilöng örkuml eftir þann
heljardans. Þrá eftir friði, hvað sem hann
kostaði, var orðin svo sterk, að gegn henni
varð ekki spyrnt. Og í friðarþrá fólksins
fundu flugumenn konungs, lærðir og leik-
ir, hljómgrunn fyrir kenningar sínar um
yfirburði sterkrar konungsstiórnar yfir
reikult og sundurþykkt ribbaldaveldi óeir-
inna höfðingja.
„Item, að konungur láti oss ná íslenzkum
lögum og friði, eftir því sem lögbók vottar,
og hann hefir boðað í sínum bréfum“, hef-
<{£vuit

ir vafalaust verið það ákvæði Gamla sátt-
mála, cem mestu máli skipti fyrir margan,
og hugsuðu þeir gott eitt til verndarinnar,
scm konungur myndi velta þeim.
I tilefni af lögleiðingu Jóncbókar á al-
þingi 1281 verða átök, cem gefa glögga
innsýn í tvö gerólík viðhorf til þess sam-
bands, sem hér hafði verið stofnað til milli
þjóðar og konungs.
Islendingar vita ekki betur en að lög-
gjafarvald ríkicins só í höndum alþingis.
Þeir skcða lögbók þeirra Magnúsar kon-
ungs lagab~tis og Jóns lögmanns Einars-
sonar sem ems konar frumvarp til laga,
sem þingið geti fellt eða samþykkt lið fyrir
lið. Það var alíslcnzk skoðun, arfur þess
„þingræðisrikis", sem staðið hafði hór á
landi síðan 930 — í nær hálfa 4. öld. —
En þá reis upp fulltrúi konungs, Loðinn
leppur og kvað það firnum sæta, „að bú-
karlar gerðu sig svo digra, að þeir hugðu
að skipa lögum í landi, þar sem konungur
ætti einn að ráða.“ Fljctt á litið virðist
þessi rosti Loðins aðeins venjulegur
gorgeir hreykinnar konungsundir-
tyllu. En í raun og veru er Loðinn
leppur að lýsa þeirri skoðun, sem þá
er ríkjandi, ekki aðeins í Noregi, held-
ur í öllum öðrum löndum álfunnar,
sem um er vitað á þeim tíma. Að þing
bænda skipaði lögum í landi, þekktist
þá hvergi, og gat Loðinn leppur
manna bect drmt um slíkt, svo víð-
förull sem hann var og kunnugur
landssiðum, ekki aðeins í Evrópu-
löndum heldur einnig í Vectur-Acíu,
því að hann er talinn hafa farið allt
til Babýlonar. Bændur voru þá í öll-
um löndum áhrifalaus og undirokuð
stótt. Borgarar, einkum á Italíu,
höfðu að vísu gert mvndarlegar til-
raun:r til að ráða sjálfir málum sín-
um. Báðar deildir cnska þingsins eru
fæddar, en vald þeirra er aðallega
fjárve'tingavald. Víðact hvar er
landcctiórn öll og löggjöf í höndum
emva’ds Icnsaðals. En nú eru kon-
ungar tebnir að færa sig upp á skaft-
ið með að draga völd úr höndum lóns-
aðalsins. Og eitt af tiknum tímanna
er það, að hver konungurinn af öðr-
um gerist lagabætir í landi sínu.
Magnús konungur Hákonarson var
s'ður en svo nokkurt eins dæmi í þeim
; efnum.
Valdemar sigursrli Danakonungur
(t 1241) hafði síðustu ár ævi sinnar feng-
iat við lagacöfnun og lagasmíð. Józk lög,
sem við hann eru kennd, hélduct fram á
17. öld. Nokkru eftir miðja 13. öld hafði
Birgir jarl (f 1266) sett Svíum lög, sem
ætlað var að reisa skorður við ofbeldi og
misrétti þessara róctugjörnu tíma.
Loðvík helgi Frakkakonungur, sem sat
að ríkjum 1226—1270, var svo vakinn og
sofinn við umbætur á lögum og réttarfari
lands síns, að höfðingjar ýmissa annarra
ríkja báðu hann úrskurðar í deilumálum
sínum. Friðrik 2., Þýzkalandskeisari (1215
—1250), sem var einnig konungur Suður-
Italíu og Sikileyjar, lét sér mjög annt um
lagasetningu og umbætur stjórnarfars.