Vikan - 15.06.1944, Blaðsíða 7

VIKAN, nr. 23—24, 1944
7
Og nú (1905) var Noregur að endurheimta
sitt forna algera sjálfstæði. Til þess að und-
irstrika þá staðreynd í þjóðarsögu sinni,
að þarna væri endurreist hið forna norska
konungsríki gáfu Norðmenn hinum nýja
konungi sínum nafn síðasta konungsins
yfir sjálfstæðum Noregi og tölusettu hann
næstan á eftir honum í röðinni — því hlaut
hann nafnið Hákon 7. Auðvitað skuldbatt
sú sögulega málvenja, sem með þessu var
ákveðin, Norðmenn á engan hátt til að
taka upp það stjórnarfyrirkomulag, sem
verið hafði þar í landi á dögum Hákonar
6. Á grundvelli þeirrar frjálsu stjórn-
arskipunar, sem þeir höfðu samþykkt
á Eiðsvelli 17. maí 1814, reistu þeir
þingræðisriki í sniðum 20. aldar.
Á sama hátt gætum við íslending-
ar ákveðið þá málvenju í íslandssögu,
að tala um endurreisn lýðveldis á Is-
landi 1944 án þess að lögð sé í það sú
merking, að hér skuli horfið að end-
urreisn fornra stjórnarforma eins og
goðorðaskipunar og lögsögumanns-
embættis, lögréttu, f jórðungsdóma og
fimmtardóms. Liðinn tíma fær eng-
inn kallað aftur til þess að lifa hann
upp að nýju, en með þeirri reynslu,
sem hann skilur eftir, er bezt búið í
haginn fyrir ókomin ár. Þess vegna
má margt læra af sögu hins forna
þjóðveldis á íslandi, sem orðið getur
lýðveldi voru í dag til eflingar, og það
án þess, að apað sé upp eitthvað af
ytri einkennum þjóðveldisins forna,
sem ef til vill voru búin að lifa sitt
fegursta löngu áður en það leið undir
lok.
Hvaða ár lióí'st samband
Islands og Danmerlmr?
Menn muna vel ártalið 1262. En
þegar spurt er, hvaða ár ísland lenti
undir Danakonung, koma vöflur á
marga. Og sennilegt er, að þau hús-
bændaskipti hafi vakið álíka litla at-
hygli almennings hér á landi, þegar
þau urðu, og þau vekja enn í dag hjá
þeim skólanemendum, sem eru sögu-
menn um og neðan við mcðallag. En
hvort tveggja er nokkurt vorkunnarmál.
Fyrst er þess að geta, að með konung-
dómi Magnúsar smeks 1319 tekur fjar-
lægðin milli konungs og Islendinga að auk-
ast. Fyrst veldur því bernzka konungs og
síðan sú ráðstöfun hans sjálfs eða ráðgjafa
hans að selja landið á leigu. Meðan svo var
ástatt, skipti það minnstu máli fyrir ís-
lendinga, hvað konungurinn hét, hvar hann
sat, eða yfir hve mörgum löndum hann
ríkti. Hitt varð meira um vert, hvernig
skattlandsstjórnin fór þcim mönnum úr
hendi, sem konungur fól hana. Brá mjö"
til beggja vona í því efni. Bæði í stjórnar-
tíð Magnúsar smeks og sonar hans o"
sonarsonar, sem ríktu stutta hríð hvor
fram af öðrum. Viðnámsþrótt Islendm""
á þeim tímum má marka af því, að ho”-
drápu hreinlega tvo hirðstjóra konung^
þá Smið Andrésson (1362) og Eirík Guð-
mundsson (1388).
En íslendingum nútímans er að því leyti
vorkunn, þótt þeir eigi ýmsir örðugt með
að muna, hvaða ár landið komst undir
Danakonung, að um það fer tvennum eða
jafnvel þrennum sögum í námsbókum og
annars staðar, þar sem á þetta er minnzt,
eða það sem er enn verra: Ýmsir, sem
þurfa í ræðu eða riti að nefna þetta ár,
en hafa veður af einhverri óvissu í sam-
bandi við það, krækja fyrir það með
óákveðnu orðalagi.
Nú þegar við höfum endanlega slitið
sambandinu við Dani, er ekkert eðlilegra
en það, að mörgum þyki viðkunnanlegra
að vita, hvenær og með hverjum háttum
þetta samband hófst. En til þess liggur
sú saga, að 1340—1375 ríkti í Banmörku
valinkunnur sæmdarkonungur Valdemar,
sem vanalega var nefndur „atterdag“.
I-Iann átti dóttur, sem hét Margrét. Var
hún 6 ára að aldri föstnuð Hákoni syni
Magnúsar smeks Noregskonungs, sem fyrr
var nefndur. Eftir f jögurra ára setu í fest-
um, giftist hún Hálconi, en hann var þá
23 ára. Árið 1370 fæddist þeim sonur
Þau nefndu hann Ólaf.
Árið 1374 dó Magnús smek. Hákon varð
þá konungur í Noregi, nefndur Hákon 6.
En ári síðar dó Valdemar atterdag Dana-
konungur. Fékk Margrét drottning því þá
framgengt, að stórmenni Daxunerkur kusu
Ólaf son þeirra Hákonar, 5 vetra gamlan
til konungs. En sá var munur á stjómar-
skipun þéssara landa, að Noregur var
erfðaríki en Danmörk kjörríki.
En árið 1380 varð snöggt um Hákon 6.
Hinn tíu ára gamli sonur hans, sem nú
hafði borið konungsnafn í Danmörku á 5.
ár, erfði nú Noreg. Var hann 5. konungur
í Noregi, með nafninu Ólafur, en er oftast
kenndur við föður sinn að fornum, norræn-
um sið og nefndur Ólafur Hákonarson.
Ásamt Noregi erfði liann ísland, Græn-
land og eyjarnar sem áður voru
nefndar.
En barnkóngi þessum var ekki
langra lífdaga auðið. Hinn 3. dag
ágústmánaðar árið 1387 lézt hann
voveiflega aðeins 17 ára að aldri.
Þau 12 ár, sem Ólafur hafði talizt
Danakonungur og 7 ár, sem hanm
hafði borið Noregskonungsnafn, var
þess ekki að vænta af honum fyrir
æsku sakir, að hann gegndi konungs-
embætti. Móðir hans hafði þá í raun-
inni ráðið ríkjum. Hún var því eng-
inn viðvaningur í þeim efnum, er
sonur hennar féll frá og hún erfði
Noregsríki eftir hann og gegndi jafn-
framt embætti Banakonungs til
bráðabirgða, þar til öðruvísi kynni að
skipast með konungskjör.
En nú er mál til komið að spyrja:
Hvaða ár lentu þá Noregur og Island
eiginlega undir Danakonung? Eða ef
til vill verður það mál ljósara, sé
spurt: Hver var fyrsti Danakonung-
ur, sem réð yfir Noregi og íslandi?
Þyí verður naumast svarað á annan
veg en þann, að það hafi verið Ólaf-
ur Hákonarson, þar sem hann var
búinn að vera rétt kjörinn Danakon-'
ungur í 5 ár, þegar hann erfði Nor-
egsríki (með íslandi) eftir föður sinn.
Sé þannig á málið litið, hefir sam-
band Islands og Danmerkur hafizt
árið 1380.
En hér kemur fleira til athugun-
ar. Það mætti eins vel spyrja: Hver
var síðasti Noregskonungur, sem
ríkti yfir Islandi? 1 samræmi við
það, sem að ofan greinir, hefir það ver-
ið Hákon 6. En var ekki Ólafur
Hákonarson réttborinn til ríkiserfða í
Noregi og meðfylgjandi skattlöndum? Því
verður ekki neitað. Hann er „Skud av
Haraldstammen", kvistur af ættstofni
Haralds hárfagra, — en síðasti kvistur-
inn. — Blóð þeirrar ættar, sem Snorri
Sturluson rakti til Óðins, rennur í ungum
æðum hans. En var hið goðkynjaða blóð
tekið að þreytast á að renna í konungs-
æðum, — ættin úrkynjuð? — Svo bráð-
kvaddir urðu þeir feðgarnir, Hákon fer-
tugur, Ólafur seytján ára.
Sé sameining Danmerkur og Noregsríkis
miðuð við það, að ólaf Hákonarson beri
að telja síðasta Noregskonung yfir Islandi,
verður að telja, að samband Danmerkur
og íslands hef jist árið 1387 og það á dán-
\
Ilannes Ilafstein.
Fœddur 4. desember 1861 á Möðruvöllum i Hörgárdal. For-
eldiar voru: Pétur Havsteen amtmaður og kona hans, Krist-
jana Gunnarsdóttir. Varð stúdent í Reykjavik 1880, cand.
jur. í Kaupmannahöfn 1886. Ráðherra 31. jan. 1904 til 31.
marz 1909. Fyrsti ráðherrann eftir að stjórnin var flutt inn
í landið. D. 13. desember 1922 í Reykjavik. Þingmaður Isfirð-
inga 1901; þm. Eyfirðinga 1903—1915. Landskjörinn frá 1916
til 1922, en sat ekki á þingi eftir 1918,