Heima er bezt - 01.05.1952, Side 12

140
Heima er bezt
Nr. 5
18. öld og fyrri hluta 19. aldar,
dönsk í sniðum, svo sem Beck
(dregið af bæjarnafninu Kvía-
bekkur), Bergmann (dregið af
Setberg), Briem (dregið af
Brjámslækur), Brochmann (dr.
af Brokey), Fjeldsted (dregið af
Fell), Melsted (dregið af Melar),
ennfremur ísfjord, Schagfjörd,
Öefjörd, Vidöe o. s. frv.
Á 18. öld fóru sen-nöfn að
verða arfgeng ættarnöfn í Dan-
mörku. Tóku þá ýmsir íslend-
ingar að rita -sen fyrir -son í
föðurnafni sínu, og hafa mörg
þau nöfn orðið að ættarnöfnum,
svo sem Stephensen, Finsen,
Thoroddsen. Aðrir tóku upp
ættarnöfn, er enduðu á -son, en
með dönskum rithætti: Thor-
steinsson. Sumir gerðu að ætt-
arnafni föðurnafn sitt í þolfalli,
en slepptu endingunni -son:
Hafstein, Thorberg. Aðrir not-
uðu eignarfallið á sama hátt:
Eggerz, Kolbeins.
Loks er þess að geta, að all-
mörg erlend ættarnöfn bárust
hingað til lands á 18. og 19. öld,
með útlendingum þeim, einkum
verzlunar-, iðnaðar- og embætt-
ismönnum, sem settust hér að
og gerðust íslenzkir þegnar.
Nægir í því efni að benda á nöfn
eins og Biering, Bernhöft,
Claessen, Clausen, Fischer, Jak-
obsen, Kaaber, Knudsen, Löve,
Möller, Sandholt, Smith, Zoéga,
auk fjölda annara, sem of langt
yrði upp að telja.
Þegar líða tók á 19. öld fór sá
siður mjög í vöxt, að konur þær
erlendar, sem giftust íslending-
um, tækju upp föðurnafn eigin-
manna sinna. Kona, gift íslend-
ingi er hét t.a.m. Guðmundur
Helgason, nefndist þá frú Helga-
son og þar fram eftir götunum.
Mörgum þótti þessi háttur hvim-
leiður, fannst það stríða gegn
eðli og lögun málsins, að kona
nefndist son. Með vaxandi þjóð-
erniskennd og málhreinsunar-
stefnu fór og að brydda á því,
að einstaka málverndunarmað-
ur hóf að gagnrýna hin erlendu
ættarnöfn, ekki sízt þau, sem af
dönskum rótum voru runnin.
Ekki hef ég þó orðið þess var, að
sú gagnrýni kæmi opinberlega
fram, og því síður mótspyrna
gegn ættarnöfnum almennt,
fyrr en árið 1881. En þá var bor-
ið fram á Alþingi frumvarp til
laga um mannanöfn, og var
flutningsmaður þess Jón lands-
höfðingjaritari Jónsson, er þá
var 2. þingmaður Skagfirðinga.
Jón ritari, eins og hann var
jafnan kallaður, var sonur Jóns
Johnsen bæjarfógeta í Álaborg.
Hann var uppalinn í Danmörku,
fluttist fulltíða hingað til lands
og vann hér ævistarf sitt að
mestu. Hann var gáfumaður
mikill og einstakur ákafamaður
að hverju sem hann gekk. Sagt
er, að málfar hans væri jafnan
dönskuskotið, en svo var hann
mikill íslendingur og eldheitur
þjóðernissinni, að enginn gekk
lengra í þeim efnum. Varpaði
hann fyrir borð ættarnafni sinu,
er var Johnsen, þar eð honum
þótti það óíslenzkt, og nefndi sig
Jón Jónsson, þótt ekki gæti hag-
kvæmt talizt í landi hinna
mörgu Jóna. Hann var kandídat
i lögum og ritari við landshöfð-
ingjadæmið frá 1873 til æviloka.
Á Alþingi sat hann eitt kjör-
tímabil og var því á tveimur
þingum, 1879 og 1881. Á síðara
þinginu, sem hann átti setu á,
bar hann fram „frumvarp til
laga um nöfn manna“. Vill hann
stemma stigu við ættarnöfnum,
telur þó ekki fært að banna þau
með öllu, en ætlast til að þeir,
sem endilega vilja taka þau upp
„fyrir fordildar sakir“, eins og
hann orðar það, greiði mjög
hátt leyfisgjald. Einnig er hann
andvígur því, að menn séu
skirðir fleiri nöfnum en einu,
þar sem það sé óþarfi og geti
jafnvel verið óheppilegt. Höfuð-
atriði frumvarpsins eru þessi:
Ekki má skíra neitt meybarn
karlmannsnafni og ekki má
nefna eða skrifa neinn mann,
sem hefur fast heimili á íslandi,
son annars manns en föður síns
eða móður.
Nú lætur maður skíra barn
fleiri nöfnum en einu, og skal
hann þá borga 1 skírnartoll fyr-
ir hvert nafn.
Eftirleiðis má ekki skíra neinn
mann ættarnafni, nema kon-
unglegt leyfi sé til þess. Ekkert
ættarnafn má enda á „son“.
Fyrir ættarnafnaleyfi skal borga
500 krónur, sem renna í lands-
sjóð.
Hver sá, sem skrifar sig ætt-
arnafni, skal þar að auki greiða
árlegan nafnbótaskatt, 10 krón-
ur fyrir hvert atkvæði, sem í
nafninu er.
Mönnum, sem eldri eru en 20
ára og hafa skrifað sig syni ann-
ara manna en feðra sinna eða
mæðra, getur landshöfðingi
veitt leyfi til að halda, meðan
þeir lifa, slíkum kenningarnöfn-
um, ef þeir sækja innan 5 ára
eftir að lög þessi eru komin út,
um að mega halda slíku nafni,
og skal borga slíkt leyfi með 20
krónum, sem renna í landssjóð.“
Frumvarpinu fylgdi greinar-
gerð. Segir þar meðal annars:
„Á síðustu mannsöldrum hef-
ur það jafnaðarlega komið fyrir,
að menn, er settust að í kaup-
stað eða komust í embætti, hafa
tekið upp nýtt nafn í stað þess,
sem þeir voru skírðir með, og
hafa þeir þá jafnframt hætt að
kenna sig við föður sinn eða
móður. Þessi nýju nöfn hafa
verið ýmiss eðlis, stundum hef-
ur mönnum þótt hefðarlegra að
heita einhverju staðarnafni en
venjulegu mannsheiti, stundum
hafa menn tekið skírnarnafn
sitt, föður síns, afa eða langafa
og bætt við einhverri endingu,
svo sem „sen“, „sonius“, „acius“
o. fl., og það hefur jafnvel kom-
ið fyrir, að menn hafa búið til
slíkt kenningarnafn upp á
„son“, ekki gætandi þess, að þeir
með því í hvert sinn, sem þeir
nefndu eða rituðu þetta nýja
nafn sitt, gerðust sekir í lygi, þar
sem þeir gegn betri vitund töldu
sig syni annara manna en feðra
sinna eða mæðra. Það er nú lög-
gjafarvaldinu óviðkomandi, þótt
mönnum þyki hefðarlegra að
láta börn sín heita eftir ein-
hverju ímynduðu bergi, ein-
hverjum dal, firði eða stað, en
það virðist geta haft illar afleið-
ingar fyrir almenning, ef sá
ósiður skyldi útbreiðast hér á
landi, að taka upp nöfn, sem
engin heimild er fyrir, og segja
ósatt til foreldris síns, enda leyf-
ist slíkt varla í neinu siðuðu
landi.
Að láta skíra meybörn karl-
mannsnöfnum, sér í lagi nöfn-
um, er enda á son, virðist ótil-
hlýðilegt hér á landi, þótt slíkt
viðgangist í öðrum löndum. Að
skíra börn fleiri nöfnum en einu