Heima er bezt - 01.10.1955, Blaðsíða 4

292
Heima er bezt
Nr. 10
Hlíð. Ekki er hann nefndur í
Landnámu, eða fornum sögum,
enda eru örnefni ekki sögulega
örugg í Hnappadal. — í Land-
námu segir aðeins þetta um
landnám í austanverðum
Hnappadal: „Þorgils Knappi,
leysingi Kolla Hróaldssonar nam
Knappadal“, en ekki er bústaður
hans nefndur og ríkir nokkur ó-
vissa um það, hvar hann hafi
búið. — Hafursstaðir í Hnappa-
dal eru nefndir í Bjarnarsögu
Hítdælakappa, þar sem sagt er
frá ferð Þorsteins Kuggasonar
suður yfir f j all frá Dunk í Hörðu-
dal.
Er þar sagt, að Þorsteinn hafi
farið suður Knappadalsheiði og
komið niður hjá Hafursstöðum.
Þetta nafn, Knappafellsheiði, er
glatað, en leiðin er nefnd Fossar
eða Fossavegur, og er oft tekið
svo til orða, að farið sé suður
Fossa, eða „inn Fossa“, ef farið
er frá Hafursstöðum inn í Hörðu-
dal.
í þjóðsögunni er sagt, að börn-
unum á Hlíð hafi virzt ránsmað-
urinn hverfa frá bænum á leið
inn á Fossa, eins og hann hefði
ætlað „inn yfir fjall“, sem svo
er kallað 1 Hnappadalnum. — Ef
litið er á íslandskortið, þá má
þar sjá, að mjög skammt er yfir
f j allgarðinn úr austanverðum
Hnappadal inn að Hvammsfirði,
ef farin er Fossaleið. •—
Leiðin, sem maðurinn hefði átt
að fara frá Hlíð, liggur inn dal-
inn vestanvert inn með Fossá,
upp á Fossabrúnir, þar sem áin
fellur í mörgum fossum niður í
dalinn. — Þegar komið er upp á
brúnirnar, sér inn á flatlendan,
grunnan dal, sem Leirdalur heit-
ir, og eru þaðan hallandi heiða-
drög niður að Hvammsfirði. —
Sé farin þjóðleiðin inn frá Fossa-
brún, hefur maður á vinstri hönd
klettarana, eða klettabelti í
gróðurlausri hlíð, og heitir þessi
hjalli „Beinakast“. — En það
er þetta örnefni, sem ég vil gera
að umtalsefni í sambandi við
þjóðsöguna um manninn sem
tók sauðinn á Hlíð. —
Eins og áður er sagt, gerðist
þessi saga á árunum eftir Skaft-
áreldana, þegar sulturinn svarf
að fólki um land allt. — Sagan
barst um héraðið, en engar Ijós-
ar fregnir bárust af ránsmann-
inum, en eftir að fréttin barst
um manninn, sem hvarf að
heiman innan Hvammsfjarðar,
var talið víst að það væri sami
maðurinn. En það þóttu ekki
nein stórtíðindi í þá daga, þótt
menn röltu að heiman í bjarg-
arleit, þegar sulturinn svarf að,
og komu ekki aftur. —
Árin líða. — Atburðurinn fyrn-
ist, en gleymist ekki. — Þá ger-
ist það rétt fyrir miðja nítjándu
öldina, að smalamaður frá Hlíð
finnur manns- og kindarbein
upp við hamrabelti, sem áður er
nefnt við Fossaveg, og heitir
hjallinn, síðan Beinakast. —
Segja sumir að þessi smala-
maður hafi verið sonur stúlku
þeirrar, er elzt var barna á Hlíð,
er hinn ókunni maður tók sauð-
inn. — Voru þá allir atburðir
tengdir saman og talið að þarna
hefði ránsmaðurinn borið bein-
in. Myndi hann hafa ætlað norð-
ur yfir með sauðarfallið á bak-
inu, en uppgefist vegna illviðris
eða þreytu og sofnað sinn síðasta
blund undir hamrabeltinu með
björgina, sem hann ætlaði sínu
langsoltna heimilisfólki. --
Líklegt er að beinin hafi þá strax
verið hulin með smásteinum, —
en aldrei hreyfð.
Ekki fara svo neinar sögur af
þessum beinafundi, út alla nítj-
ándu öldina, en örnefnið Beina-
kast þekkja allir. — Á árunum
1882—1883, flytur að Hlíð Magn-
ús Magnússon frá Mýrdal og býr
þar upp frá því til dauðadags yf-
ir 50 ár. —
Litlu eftir síðustu aldamót
finna synir hans beinin, líklega
á árunum 1905 til 1907. Eru þeir
allir á lífi og muna vel hvernig
beinin litu þá út. — Þeir þekktu
nafnið Beinakast, áður en þeir
fundu beinin og þekktu þjóðsög-
una um manninn, sem tók sauð-
inn á Hlíð. — Líka höfðu þeir
heyrt talað um að reimt væri á
þessum slóðum, og oft var talað
um Fossadrauginn, þótt engar
merkar sögur hafi ég um hann
heyrt.
Þegar beinin fundust rétt eftir
aldamótin, var eitthvað rætt um
að flytja þau til kirkju að Kol-
beinsstöðum og veita þeim þar
legstað í vígðri mold, en ekkert
varð þó af því, meðal annars, —
ef til vill, vegna þess, að erfitt
var talið, að lesa sundur, hvað
væru mannsbein og hvað kind-
arbein.
Magnús á Snorrastöðum, sem
sagt hefur frá þjóðsögunni í IV.
bindi af Göngum og réttum,
hafði þó mikinn áhuga á að bein-
in væru athuguð, og sérstaklega
fengist úr því skorið, hvort
þarna væri um bein af manni og
kind að ræða. Þótti honum sem
hægt væri að staðfesta sann-
leiksgildi þjóðsögunnar, ef bein-
in væru athuguð. — Hafði ég
rætt um þetta mál við Kristján
Eldjárn, þjóðminjavörð, fyrir
þremur árum, en hann hafði
ekki, sökum annríkis, getað gefið
sér tíma til að fara vestur og at-
huga beinin.
Líður nú tíminn þar til sum-
arið 1954, að ég, ásamt nokkr-
um fleiri mönnum fór inn á
Fossa til að leita þessara um-
ræddu beina og athuga þau.
Aðal hvatamaður að förinni
var Jón Ólafsson frá Söðulsholti,
nú verkamaður í Reykjavík. —
Hafði hann lengi haft í huga að
athuga fornar bæjarrústir inn-
an Höfða í Eyjahreppi í svo-
nefndum Brenningi. Og einnig
gamlar rústir á Núpudal. Hafði
hann í samráði við þjóðminja-
vörð fengið Gisla Gestsson frá
Hæli, til að vera með í þessari
ferð, en Gísli hefur um langt
skeið unnið að fornmenjarann-
sóknum með þjóðminjaverði, og
meðal annars unnið að upp-
greftri á bæjarrústum í Þjórsár-
dal.
Þeir sem lögðu upp 1 ferð að
Beinakasti voru þessir menn:
Jón Ólafsson frá Söðulsholti,
Gísli Gestsson frá Hæli, Guð-
brandur Magnússon frá Tröð,
einn af Hlíðarbræðrum, sem
beinin fundu, Kristján Jónsson
frá Snorrastöðum, Einar Andrés-
son, Hafnarfirði og Stefán Jóns-
son, sem þennan þátt hefur sam-
an tekið. —
Var farið á bifreið að Heggs-
stöðum í Hnappadal, en þaðan á
hestum, eins og leið liggur inn á
Fossa. — Er mjög bratt upp
brekkurnar meðfram Fossunum,
en þó sæmilega hestfært, — Var
upphaflega áætlað að fá með í
ferðina Magnús Magnússon
bónda í Hraunholtum, en hann
er elztur þeirra Hlíðarbræðra, er