Heima er bezt - 01.11.1958, Síða 19

Fram að því gosi hefur þjóðleiðin legið yfir Arnar-
stakksheiði. Talið er, að ekki hafi verið minna en 20
faðma dýpi þar sem nú er þurr sandur. Þegar slík býsn
gerast sem þessi, er að vonum litið á það sem hina mestu
eyðileggingu, eins og það vitanlega er. En það ber ekki
allt upp á sama daginn. An efa hefur undirlendið undir
Eyjafjöllum myndazt undir svipuðum kringumstæðum,
þó að langt sé um liðið. Þess sjást glöggt merki, að sjór
hefur þar leikið um rætur fjalla. Sama mun gerast austur
þar. Einhvern tíma mun Katla þreytast á áhlaupum sín-
um. Og þá taka hin græðandi öfl náttúrunnar við og
hjálpa mannshendinni til að gera Mýrdalssand aftur að
grónu nytjalandi, miklu stærra en nokkru sinni áður.
Jafn stórfellt sköpunarverk verður ekki gert án umbrota
og eyðileggingar, sem á einhverjum hlýtur að bitna.
Nú skulum við líta betur á Höfðann.
Það, sem að framan greinir, bendir til þess, að margar
stoðir hafi runnið undir blómlegan búskap í Hjörleifs-
höfða á blómaskeiði hans. Einnig hefur þar alltaf verið
mikill trjáreki.
Án efa hefur Höfðinn verið stórbýli áður en land
hans tók að eyðast.
Bærinn stóð sunnan í hæð vestan undir Höfðanum
norðarlega, og lágu tún og engjar vestur og norður af
honum, en beitarland óþrjótandi á sléttlendinu alla leið
til Hafurseyjar. En þar var skóglendi, sem leifar eru
eftir af enn þann dag í dag, þrátt fyrir illa meðferð af
völdum náttúruafla og af mannanna hendi. Austur af
Höfðanum mun hann hafa átt land þangað, sem Blauta-
kvísl er nú, en það mun hafa eyðzt miklu fyrr, eins og
áður er að vikið. Auk þess hefur alltaf verið ágætt beit-
arland í Höfðanum sjálfum vetur og sumar.
Það bendir margt til þess, að miklir landkostir hafi
verið á þessum slóðum og aðrar nytjar, svo sem reki og
fiskveiðar, áður en eyðileggingin dundi yfir. Þegar
Höfðabrekka fór af 1660, var þar tvíbýli, og hafði ann-
ar bóndinn tólf en hinn þrettán kýr auk sauðfénaðar og
hrossa, sem hafði verið afar margt. Þegar bæinn tók af í
Hjörleifshöfða 1721, voru þar sex kýr, tvö naut og tveir
kálfar, og voru þó hjónin, sem þar voru, nýbyrjuð að
búa. En eins og að framan er sagt um landkosti, hefur
bústofninn aðallega verið sauðfé. Er því fullvíst, að þar
hefur verið allstórt bú.
Það má merkilegt heita, hvað Höfðinn varðist lengi
ágangi Kötluhlaupanna. Hefur Hafursey efalaust átt
mikinn þátt í því, þar sem svo virðist, sem öll fyrri
hlaupin hafi átt upptök sín í austur- eða norðurhluta
jökulsins. Hefur hún því löngum bægt þeim austur á
bóginn, þegar þau skullu á henni. Það er eklti fyrr en
sextíu árum eftir að Höfðabrekku tekur af, að bærinn
í Hjörleifshöfða verður fyrir hlaupinu, eða árið 1721.
Og er Mýrdalssandur þar með orðinn að einni evði-
mörk, eins og hann er enn þann dag í dag, að undan-
skildum Bólhraunum, sem voru nokkru lengur í byggð,
eða til ársins 1823, en í gosi, sem þá varð, eyðilagðist
land þeirrar jarðar með öllu.
Verður nú nokkuð sagt frá hlaupinu 1721, sem tók af
bæinn í Hjörleifshöfða eins og áður greinir.
Ár 1721, þann 11. maí, kl. 9 um morguninn, kom
svo mikill jarðskjálfti hér á Höfðabrekku og víða hér
um Mýrdalinn, að menn þorðu ekki að vera inni í hús-
um. Þessi jarðskjálfti fannst austur í Lóni og öllum
sveitum þar á milli. Fannst hann og út til Rangárvalla.
Þann sama dag, kl. 9 eftir miðdag, heyrðust dynkir
með stórbrestum. Kom þá ógurlegur mökkur upp úr
Mýrdalsjökli. Upp úr Kötlugjá kl. 2 eftir miðdag kom
vatnsflóð, sem fór strax yfir allan sandinn með stórkost-
legri jakaferð, allt frá Höfðabrekku til Álftavers. Líka
hljóp það í Hólmsá og Leirá og gjörði strax Álftaver-
inu stórskaða. Jakaferðin var svo mikil, að hvergi sást
yfir á sjónum hér fram af Höfðabrekku. Sumir jakarn-
ir stóðu botn á 20 faðma djúpi. Voru þeir þar fastir
eftir hlaupið, svo menn gátu mælt dýpið kringum þá.
Mikið af jökunum sást suður við Reykjanes og nokkuð
komst upp í Olfusá.
Þetta vatnsflóð varð svo mikið næstum í fjóra daga,
að það fór upp undir neðstu hamra á öllu Höfðabrekku-
landi nema á Núpum. Það tók burt allt graslendi um
Norðursund og Glámshvamma, allar brekkur úr Sel-
fjalli að norðan, sem þó voru yfir 20 faðma háar. Einnig
skemmdi það Seldal. Hraðinn á hlaupinu var svo mikill,
þegar það kom í sjóinn, að bárurnar gengu yfir allar
fjörur í Mýrdal og undir Eyjafjöllum. Líka braut það
marga hjalla í Vestmannaeyjum. Það gekk upp á land
í Þorlákshöfn. Út með Víkurhömrum var svo mikið
kast á vatninu, að það fyllti gilið fyrir vestan Suður-
Vík, svo að Norðurbænum var varla óhætt, og spillti
þar bæði túnum og engjum. Teinæring og áttæring, sem
stóðu við Víkurldett, braut að mestu, og þeir menn,
sem fóru að bjarga skipunum, komust í mesta lífsháska.
Þann 12. fyllti það sundin milli Fagradals og Höfða-
brekkuháls með svo miklu jakaflugi inn í sundin, að
þau fylltust gjörsamlega, svo að áin, sem þar rennur,
náði ekki framrás í tuttugu dægur. Stíflaðist allt fvrir
innan, og lónið varð svo mikið, að það flóði heim allar
traðirnar og allt heim að bænum í Kerlingardal. Var
Hallgrímur Magnússon, sem þá bjó einn á öllum Kerl-
ingardalnum, farinn að flytja búshlutina úr bænum,
þegar áin náði framrás undir hrönnina á sandinum.
----í þessu hlaupi tók af bæinn í Fljörleifshöfða með
mestallri eign bóndans þar. Hann var sjálfur við Höfða-
brekkukirkju, en konan var ein heima. Var hún að lesa
húslesturinn, þegar hlaupið flóði fram af sandinum.
Smalamaður var heima. Sá hann þá til hlaupsins, er
honum varð gengið út. Hann gekk inn aftur og sagði
konunni, hvað um var að vera. Sinnti hún því lítið, en
las sem áður. Gekk hann þá út aftur og sá, að vatnið
var þá rétt komið að bænum. Fór hann þá sem snarast
inn aftur, greip barnsvöggu, sem stóð við hné konunn-
ar, og hljóp með hana. Hætti hún þá að lesa, en það var
um seinan, því að hún náði aðeins einum smjöröskjum
og einum fiski út um búrsgluggann, því að búrið stóð
að sögn hærra en hin bæjarhúsin. Líka hafði hún gripið
eitthvað af rúmfötum undir hönd sér, þegar hún hljóp
út. Komust þau upp í helli, sem heitir Kálfaból. Höfð-
ust þau þar við meðan hlaupið stóð yfir.
Heima er bezt 381