Afturelding - 01.01.1984, Síða 11

Grallarinn
Fimm árum síðar (1594) gaf biskup
út fyrstu íslensku messusöngsbókina,
Graduale eða Grallarann, eins og hún
var oftast nefnd af almenningi. Var út-
gáfa Grallarans hin mesta nauðsyn
vegna guðsþjónustuhaldsins, því að
hann hafði ekki aðeins að geyma alla
lagboða sálmabókarinnar, heldur einnig
allan tíðasöng, bæði tón prests, og víxl-
söng prests og safnaðar. Ekki vildi bisk-
up að latínusöngurinn félli niður með
öllu, heldur hélt honum á stórhátíðun-
um og hélst latínan í Grallaranum fram
til loka 17. aldar. Birtist Grallarinn lítt
breyttur í 19 útgáfum, síðast 1779. Með
útgáfu hans og sálmabókarinnar var
helgisiðasmíð íslensku kirkjunnar full-
sköpuð og hélst sú skipan að mestu leyti
óbreytt fram á öndverða 19. öld, þegar
aldamótasálmabókin (Leirgerður) kem-
ur til sögunnar.
Vísnabókin
Eins og áður er vikið að, var tilgangur
Guðbrands biskups með útgáfu sálma-
bókarinnar að nokkruleytiisá,að vinna á
móti þeirri grein veraldlegs kveðskapar,
sem hann áleit siðspillandi og lítt til
sálubóta. En þegar reynslan sýndi, að
þetta vildi ekki takast, ákvað biskup að
gefa út aðra bók, sem betur mætti vera
til þess fallin. Þessi bók kom út árið 1612
og nefndist Vísnabókin. Var þar safnað
saman gömlum kvæðum úr kaþólsku,
oft löguðum að lútherskum trúarhug-
myndum (þ.ám. birtist Lilja Eysteins
þama í (ýrsta skipti prentuð), og einnig
nýjum kveðskap frá tíma Guðbrands
sjálfs. Sneri hann sér til skáldmæltra
manna þess tíma og fékk þá til þess að
yrkja vikivaka og rímur eftir ýmsum af
bókum Biblíunnar. Vonaði biskup, að
nú tækist að hnekkja valdi hins verald-
lega kveðskapar. Var bókin alls um 400
stórar og þéttprentaðar blaðsiður, en
allt kom fyrir ekki. Hún skipaði hvergi
þann sess, sem biskup hafði gert sér
vonir um. Var hún ekki endurprentuð
fyrr en 136 árum síðar (1748) og þá
nokkuð aukin nýrri kvæðum.
Auk þeirra bóka sem hér á undan hafa
verið nefndar, er talið að biskup hafi lát-
ið prenta um hálfan níunda tug rita,
stórra og smárra. En hér er þess ekki
kostur að gera þeim ritum skil eða geta
þeirra frekar.
Eftirmáli
Mönnum ber saman um, að Guð-
brandur biskup Þorláksson hefði á
kveldi ævi sinnar að mörgu leyti getað
litið ánægður yfir farinn veg, svo góðan
ávöxt, sem starfið hafði borið í mörgum
greinum. Einkum hafði ástandið í trúar-
og siðferðismálum mjög breyst til batn-
aðar frá því sem áður var. Og þessa
gætti ekki aðeins fyrir norðan, heldur
einnig fyrir sunnan. En hitt er svo annað
mál, hvort biskup hafi notið slíkrar
ánægjustundar á kveldi ævi sinnar.
Mörgum hafði hann verið erfiður ljár í
þúfu, að ekki sé meira sagt, og átt oft í
deilum og málaþrasi af ýmsum toga.
Það, meðal annars, hefur eflaust byrgt
honum sýn, þá er hann leit yfir liðna tíð.
Sér einatt votta fyrir því í skrifum hans,
að honum finnst árangurinn af starfinu
ekki samsvara fyrirhöfninni, og framfar-
anna ekki gæta sem skyldi.
Bókaútgáfa Guðbrands biskups mun
vafalaust halda nafni hans hæst á loft,
því af henni hlaut hann mestan frama
lífs og liðinn. Með henni var þó aðeins
stefnt að einu marki, eflingu kristin-
dómsins. Að þessu marki keppti hann
óhvikull. Starfsemi hans olli ekki aðeins
viðnámi á viðsjárverðum tímum, heldur
má segja að allsendis sé óvíst, að við töl-
uðum íslensku í dag, ef Biblían hefði
ekki verið þýdd á íslensku, jafnsnemma
og jafnvel og raun ber vitni. Því senni-
lega hefur íslenskri tungu aldrei stafað
meiri hætta af neinu erlendu valdsboði
en þá. Ef íslendingum hefði verið
þröngvað til að nota danska Biblíu, eða
önnur dönsk guðræknirit, við upphaf
prentaldar og siðbreytingar, eins og
gerðist í Noregi, má nærri geta, hvílíkt
mark danskan hefði sett á málfar kirkj-
unnar, og þá um leið almennings. Svo
mikil er þakkarskuldin, sem við eigum
að gjalda fyrstu biblíuþýðendum okkar,
jafnt hvað varðar tunguna sem trúna.22
Sagt hefur verið um Guðbrand bisk-
up, að hann hafi í engu verið meðalmað-
ur. Og víst er, að hann stakk víða niður
fæti, oft svo um munaði. Er raunar vafa-
samt, hvort ísland hafi nokkru sinni átt
mann, sem í afkastasemi taki honum
fram.
Guðbrandur Þorláksson sat biskups-
stólinn til dánardægurs, 20. júlí 1627,
full 56 ár, og hefur enginn verið jafn
lengi biskup á íslandi.
22) SjáS.J.Þ. bls. 15.
Sigurður Ægisson
Heimildir
C.W.N.: Chr. Westergaard-Nielsen: Um
þýðingu Guðbrandsbiblíu, Kirkjuritið 12
(nóv.-dcs.), Reykjavik 1946,(bls. 318-329).
H.S.: Haraldur Sigurösson: Fjögurra alda af-
mæli bókagerðar Guðbrands Þorlákssonar
biskups 1575 — 1975, Árbók Landsbókasafns-
ins, Nýr flokkur I. ár (1975), Reykjavik 1976,
(bls. 40-53).
J.G.: Jónas Gisiason: Dýrasta Biblía á Norð-
urlöndum, Morgunblaðið 15. dcs. 1977.
J.G.F.: Jón G. Friöjónsson: Hugleiðingar um
Visnabók Guðbrands biskups Þorlákssonar,
Mímir (blað stúdenta í islenskum fræðunt), 7,
árg. - 2. tbl. - sept. 1968, (bls.32—34).
J.H.: Jón Helgason:Guðbrandur Þorláksson
Hólabiskup, in memoriam 1627—1927, Presta-
fclagsritið 9 (1927), (bls. 1-19).
J.Þ.: Jón Þórðarson: Arflcifð kynslóðanna.
Nokkrir þættir íslenskrar bókmenntasögu fram
til 1750, Reykjavík 1980.
M.G.: Magnús Jónsson: Yfirgripsmesti
kirkjuhöfðingi íslands í Lútherskum sið var
Guðbrandur Þorláksson Hólabiskup, Lcsbók
Morgunblaðsins 16 (1941), (bls.427—433).
M.M.L.: Magnús Már Lárusson: a) Ágrip
af sögu íslensku Bibliunnar, (Úr Ferðasögu
Ebenezcr Hendcrsons), Rcykjavík 1957, (bls.
391-437).
M.M.L.: Magnús Már Lárusson: b) Formáli
Guðbrandsbiblíu, Ijósprentaðrar í Rcykjavík
1956-57.
M.M.L.: Magnús Már Lárusson: c) Fróð-
lciksþættirogsögubrot, Reykjavík 1967.
Ó.H.: Óskar Halldórsson: Bókmenntirá lær-
dómsöld, Sögufclagið 1977.
P.E.Ó.: Páll Eggert Ólason: a) Saga íslend-
inga, Ijórða bindi. Sextánda öldin. Reykjavik
1944.
P.E.Ó.: Páll Eggerl Ólason: b) U pptök sálma
ogsálmalaga i lúthcrskum siðá íslandi. Reykja-
vik 1924.
S.E.: Stefán Einarsson: íslcnsk bókmennta-
saga 974—1961, Reykjavík 1961.
S.J.Þ.: SteingrimurJ. Þorsteinsson: Islenskar
biblíuþýðingar, (Sérprentun úr IV. árg. Við-
lorla), Rcykjavik 1950.
S.t.s.L: Safn tilsögu Islands: Biskupa-annál-
ar Jóns Egilssonar, 1. bindi, Kaupntannahöfn
1856.
Þ.B.: Þorleifur Bjarnason: íslandssaga, 1.
hefti. Reykjavik 1968.