Tímarit lögfræðinga - 01.12.2004, Blaðsíða 13

stjómskipulag hvers ríkis að vera með ákveðnum hætti til að uppfylltar séu
almennar skilgreiningar á því að það geti talist réttarríki.
Hornsteinar réttarríkisins eru þeir að lög ráði því hvemig samskiptum skuli
háttað, einstaklinga og annarra í milli, svo og afskiptum ríkisvaldsins af þeim.
Akvarðanir og athafnir ríkisvaldisins verða að vera í samræmi við lög sem eru
fyrir fram ákveðnar almennar reglur sem hafa verið birtar þannig að allir eigi
þess kost að þekkja þær og vita um efni þeirra. Til þess að um réttarríki geti
verið að ræða þarf að tryggja réttaröryggið, en dómstólar fara meðal annars með
það hlutverk. Veikt kerfi grefur undan hornsteinum réttarríkisins. Varnir gegn
misbeitingu valds og geðþóttaákvörðunum stjómvalda verða að vera traustar.
Þess vegna er mikilvægt að þjóðfélagið búi að traustum dómstólum sem upp-
fylla að öllu leyti kröfur sem hugmyndirnar um réttarríkið eru reistar á. Veikist
þessar varnir getur það boðað hnignun réttarríkisins.
3. KENNINGAR UM ÞRÍGREININGU RÍKISVALDSINS
Meðferð valds og hvernig friður verði best tryggður hefur löngum verið
viðfangsefni stjórnspekinnar. Kenningar um samfélagssáttmálann ganga út á að
konungur heiti þegnunum friði og að þeir haldi eignum sínum gegn því að þeir
gangist undir vald hans. Reynslan hafði þó kennt að ekki var nóg að gert með
því að tryggja vald þjóðhöfðingja. Með því var friðhelgi einstaklinga ekki
nægilega tryggð gagnvart misbeitingu valdsins. Einvaldstíminn leiddi t.d. í ljós
hve nauðsynlegt var að takmarka vald konunga og annarra einvalda. Vald á
einni hendi væri spillt og leiddi til þess að misfarið var með það eins og sögulegar
staðreyndir væru bestar til vitnis um. Þess vegna var brýnt að takmarka valdið.
Hugmyndir um aðferðir sem þyrfti að beita voru þær að takmarka valdið
með öðru valdi. Kenningar franska stjómmálaheimspekingsins og lögfræðings-
ins Charles-Louis de Secondat de Montesquieu um þrígreiningu valdsins eru
sprottnar af þessu. I riti sínu De VEsprit des lois lýsir Montesquieu einkennum
góðra stjómarhátta. Hann gengur þar út frá því að þeir sem fari með völd hafi
tilhneigingu til þess að misfara með þau. Þess vegna þurfi að koma böndum á
valdið og takmarka það. Þetta taldi hann að þyrfti að gera með því að deila
valdinu þannig að það væri ekki allt á einni og sömu hendi. Valdið þyrfti að
takmarka með öðru valdi. Þess vegna átti að deila ríkisvaldinu og fela sérstakri
stofnun að fara með hvem valdaþátt. Hver valdastofnun skyldi svo takmarka
vald hinna. Þetta fyrirkomulag átti að tryggja góða stjórnarhætti. Til þess að
þetta væri unnt var nauðsynlegt að hver þáttur nyti sjálfstæðis gagnvart hinum
tveimur, en lyti samt takmörkunum sem þeir settu eða hefðu eftirlit með.6
Þessar kenningar, ásamt frönsku byltingunni og stjómarskrá Frakklands
sem sett var á árinu 1789, höfðu mikil áhrif á þróun stjómskipunar flestallra
6 Rit Montesquieu De l'Esprit des lois kom fyrst út árið 1748. Það hefur einnig verið gefið út á
ensku: Tlie Spirit ofthe Laws.
471