Tímarit lögfræðinga - 01.12.2004, Blaðsíða 14

lýðræðisríkja. Settar voru stjómarskrár í Norður og Vestur-Evrópu sem byggðu
á þessum grundvallarhugmyndum um valdastofnanir þjóðfélagsins og þrígrein-
ingu ríkisvaldsins. I Bandaríkjum Norður-Ameríku hafði verið sett stjómarskrá
sem einnig var byggð á þessu. Hugmyndir um stjómskipulega stöðu dóm-
stólanna voru betur útfærðar í þessum stjórnarskrám en gert var með kenn-
ingum Montesquieu, einkum í stjórnarskrá Bandarrkjanna.
Samkvæmt meginkenningunni, sem reglan um þrígreiningu valdsins er
byggð á, skyldi hver hinna þriggja valdaþátta vera sjálfstæður gagnvart hinum.
Jafnframt felst í kenningunni að hver þessara þátta takmarki vald hinna. Þannig
fyrirkomulag á að tryggja öryggi borgaranna gegn því að þeir verði beittir
misrétti af ríkisvaldinu og geðþóttaákvörðunum þeirra sem með völdin fara.
Tilgangurinn með þrískiptingu valdsins var því sá að veita borgurunum vemd
gagnvart ríkisvaldinu.
Islenska stjórnarskráin byggir á þessari hugmyndafræði og kveður á um
meðferð ríkisvaldsins, þar á meðal í 2. gr. um þrígreiningu þess í löggjafarvald,
framkvæmdarvald og dómsvald. Reglan um þrígreiningu ríkisvaldsins er
þannig lögfest í stjórnarskránni og hún er byggð á þeirri hugmyndafræði að
valdið þurfi að takmarka. Valdið er í fyrsta lagi takmarkað með því að það má
ekki vera allt á einni hendi og þess vegna er því þrískipt, í löggjafarvald,
framkvæmdarvald og dómsvald. I öðru lagi felast takmarkanirnar í því að
hverjum hinna þriggja þátta er ætlað að takmarka vald hinna tveggja. Þannig
takmarkar löggjafarvaldið dómsvaldið með því að skipan dómsvaldsins er
ákveðin með lögum samkvæmt 59. gr. stjómarskrárinnar og dómendur mega
aðeins dæma eftir lögunum samkvæmt 61. gr. hennar. Dómsvaldinu er ætlað að
takmarka löggjafarvald og framkvæmdarvald og hafa eftirlit með þeim þáttum,
en samkvæmt venjuhelgaðri reglu dæma dómendur ekki eftir lögum sem fara í
bága við stjórnarskrá7 og þeir dæma unr embættistakmörk yfirvalda samkvæmt
60. gr. stjórnarskrárinnar. Þetta er mjög mikilvægt að hafa í huga þegar vald-
heimildirnar eru skilgreindar.
4. SJÁLFSTÆÐI DÓMSVALDSINS
í stjórnarskránni kemur fram sú grundvallarregla að dómsvaldið sé aðskilið
frá löggjafar- og framkvæmdarvaldinu. Sjálfstæði dómsvaldsins gagnvart þeim
þáttum ríkisvaldsins er nauðsynlegt þar sem dómsvaldinu er ætlað að hafa
eftirlit með þeim. Auk þess hafa tekið gildi með lögum frá 1994 ákvæði
Mannréttindasáttmála Evrópu og breytingar voru gerðar á stjómarskránni á
árinu 1995 sem kveða á um rétt hvers borgara til að fá úrlausn um réttindi sín
7 Reglan byggist á kenningum um rétthæð réttarheimildanna en hún er skilgreind þannig að
stjórnarskráin sé rétthærri réttarheimild en almenn lög og því verði þau að víkja stangist þau á við
fyrirmæli í stjómarskrá.
472