Tímarit lögfræðinga - 01.12.2004, Page 19

eitthvað af þessu eigi við verður hann að víkja sæti. Héraðsdómari getur auk
þess samkvæmt 4. mgr. 18. gr. laga um dómstóla beðist undan úthlutun máls
vegna tengsla við efni þess, aðila, fyrirsvarsmann eða lögmann þótt hann verði
ekki talinn vanhæfur til að fara með það, enda sé beiðni hans studd haldbærum
rökum og kostur annars dómara við dómstólinn til að fara með málið.
Ur dómsmálum er leyst á grundvelli lagareglna sem eiga við um úrlausnar-
efnið, en sakarefnið, sem um ræðir hverju sinni, ræðst af atvikum málsins og
málsástæðum sem aðilamir bera fyrir sig. Þar sem lög eru almenn og eiga því
að gilda á sama hátt um alla, sem eins er ástatt um, leiða sambærileg málsatvik
til sömu lagalegu niðurstöðu. Þetta gildir óháð því hver dómarinn er sem fer
með málið. Þess vegna er mikilvægt að dómari beiti almennum viðmiðunum
við úrlausnir dómsmála en ekki einstaklingsbundnum.13 Dómari má því hvorki
láta persónulegar skoðanir né eigin sjónarmið, sem ekki eru í samræmi við
hefðbundnar og viðurkenndar lögfræðilegar aðferðir og aðrar almennar viðmið-
anir, ráða niðurstöðu í dómsmáli. Verði þessa ekki gætt er hætta á að hlutleysi
dómarans verði dregið í efa.
Þótt fylgt sé reglunni um að dómari fari aðeins eftir lögunum við úrlausnir
mála verða niðurstöður ekki endilega einhlítar. Lög geta t.d. verið óskýr eða
almennt orðuð, tilvikið sem um ræðir fellur ekki beint undir lögin eða mis-
munandi lagareglur geta átt við sem leiða til ólíkrar niðurstöðu. Mikilvægt er
þá, eins og alltaf, að dómari gæti að hlutleysinu við úrlausn málsins. Hins vegar
er það ekki endilega til marks um hlutdrægni dómenda þótt Hæstiréttur dæmi í
máli á annan hátt en héraðsdómur hefur gert eða þótt minnihluti í fjölskipuðum
dómi komist að annarri niðurstöðu í dómsmáli en meirihlutinn og skili séráliti.
Um þetta verður fjallað nánar í kafla 7 um lögfræðilegar úrlausnir og mat
dómara á því sem skiptir máli fyrir niðurstöður í dómsmálum.
Eigin viðhorf, skoðanir og lífssýn dómarans eiga ekki erindi inn í störf hans
þótt stundum kunni að vera erfitt að koma í veg fyrir það. Afstaða dómara til
13 í grein Þórs Vilhjálmssonar ségir á bls. 45 að dómarar ákveði ekki refsingar og meti ekki
sanngimiskröfur eða sönnunargögn eftir tilviljunum eða duttlungum. Mælikvarðamir séu mótaðir
á löngum tíma og sóttir í smiðju til viðhorfa innan lögfræðingastéttarinnar, sem menntun og
starfsreynsla hafi skerpt. Þessi viðhorf taki breytingum, hægt að jafnaði, en í samrœmi við almenn
viðhorf í þjóðfélaginu. Þessi hægagangur tryggi samræmi og jafnrétti milli þeirra sem ákvarð-
animar varði. Dómarar hafi, eins og allir lögfræðingar og allir menn, mismunandi viðhorf. Vitan-
lega verði ekki sagt að það hafi aldrei áhrif á ákvarðanir þeirra, en starfsuppeldið stefni að því að
kenna mönnum að láta ekki persónuleg viðhorf ráða ferðinni. í Hæstarétti og stundum hjá öðrum
dómstólum sé reynt að tryggja samræmið með því að hafa dómstólinn fjölskipaðan. Sambærilegar
athugasemdir koma fram hjá Einari Arnórssyni og Theodór B. Líndal á bls. 188 þar sem fjallað
er um regluna um frjálst mat á sönnun. Þar segir að ekki megi skilja orðin „frjálst mat“ þannig að
átt sé við einstaklingsbundna, lauslega og e.t.v. tilfinningamótaða handahófsákvörðun. Við matið
beri að beita algerlega hlutlægu sjónarmiði og miða það við gögn málsins þannig að aðrir, sem til
þekki, geti fallist á að matið sé rétt. Bogi Nilsson segir á bls. 343 að sönnunarmat dómara sé frjálst
en í dómi megi hann ekki byggja á tilfinningu sinni eingöngu eða einhverjum innblæstri.
Niðurstaða hans verði að vera grundvölluð á hlutlægu mati á þeim sönnunargögnum, sem flutt hafi
verið fram í málinu. Aðrir en dómarinn eigi að geta komist að sömu niðurstöðu með því að kanna
það sem fram er fært, eins og dómarinn, og beita skynsamlegri röksemdafærslu.
477