Stúdentablaðið - 01.02.2010, Blaðsíða 30

Svarað af Vísindavefnum
Hvað er
lýðræði?

VÍSINDAVEFURINN
Spyrjandi
Halldóra Ágústsdóttir
Svar
Tvennskonar lýðræði
Gjarnan er gerður greinarmunur á tvennskonar
hugtökum um lýðræði, stjórnskipunarlýðræði
og ákvörðunarlýðræði. Sem stjórnskipan fjallar
lýðræði um skipulag grunnstofnana samfélagsins,
bæði dreifingu valds og ábyrgðar og hvernig fólk
getur valið og skipt um valdhafa á friðsaman hátt.
Andstæða lýðræðis í þessum skilningi er til dæmis
konungsvald, harðstjórn eða stjórnleysi.
Lýðræði sem tæki til að taka ákvarðanir um
hagsmunamál fólks - sem það kann þó að vera
ósammála um - snýst ekki um að útdeila valdi
heldur einfaldlega um hvernig skuli taka ákvörðun
í hópi fólks. Ákvörðun getur verið lýðræðisleg í
þessum skilningi hvort sem hún er ákvörðun krakka
um að kaupa bland í poka frekar en súkkulaði
eða ákvörðun þjóðar um að afsala sér sjálfstæði.
(Sjá grein Ólafs Páls Jónsson, Lýðræði og virkjanir í
málstofu Vísindavefsins.)
Fulltrúalýðræði og beint lýðræði
Stjórnskipunarlýðræði gerir ráð fyrir dreifingu valds
og aðgreiningu ólíkra valdastofnana, en þarfyrir
utan getur það tekið á sig ólíkar myndir. Á Islandi
einkennist stjórnskipanin af fulltrúalýðræði sem
felst í því að á Alþingi, sem fer með löggjafarvaldið
ásamt forseta fslands, sitja kjörnir fulltrúar
almenning. I stað fulltrúa á Alþingi mætti hugsa
sér beint lýðræði þar sem löggjafarvaldið væri
hjá fólkinu sjálfu, það er að lög væru sett og
ákvarðanir teknar í almennum kosningum (sjá grein
Guðrandar Arnar Arnarsonar, Upplýsingatækni og
beint lýðræði i málstofu Vísindavefsins). Slíkt beint
lýðræði væri að visu mjög tímafrekt, dýrt, svifaseint
og erfitt í framkvæmd af ýmsum ástæðum, til
dæmis þeirri að líklega myndu mjög margir verða
þreyttir á eilífum kosningum og ekki nenna að taka
þátt. Það mætti þó vel hugsa sér einhverja millileið
eða blöndu af fulltrúalýðræði og beinu lýðræði þar
sem settar væru ákveðnar reglur um hvernig mætti
vísa málum beint til þjóðarinnar.
Lýðræðislegt samfélag
Þegar talað er um lýðræðislegt samfélag
þá tvinnast ákvörðunarlýðræði og
stjórnskipunarlýðræði saman á margvíslegan
hátt. I lýðræðislegu samfélagi einkennist skipulag
valdastofnana af valddreifingu, einkum þannig
að (a) þær skiptast með skýrum hætti í dómsvald,
löggjafarvald og framkvæmdavald, (b) að á milli
þessara þriggja valdsviða er skýr verkaskipting
þannig að bæði dómsvaldið og löggjafarvaldið
séu óháð framkvæmdavaldinu og (c) að það
vald, sem fylgir tilteknum embættum, er ekki
bundið forréttindum, til dæmis ætt eða þjóðerni,
heldur sé því úthlutað á jafnræðisgrundvelli, til
dæmis i frjálsum og sanngjörnum kosningum.
(seinna lagi þurfa meiriháttar ákvarðanir sem
varða almannahagsmuni að vera teknar með
lýðræðislegum hætti. Hér skipta frjálsar kosningar
miklu máli, en líka opin og almenn umræða,
aðgangur að upplýsingum og margvíslegt samráð.
Bandaríski heimspekingurinn Seyla Benhabib hefur
skilgreint lýðræði á eftirfarandi hátt:
lýðræði [erj líkan sem nota má til að skipuleggja
bæði sameiginlega og opinbera beitingu valdsins
(stærstu stofnunum samfélagsins. Þetta skal
gert á grunvelli þeirrar meginreglu að hægt sé
að líta á þær ákvarðanir sem hafa áhrif á farsæld
samfélagsheildarinnar sem niðurstöðu ferlis þar
sem frjálsar og skynsamlegar rökræður fara fram
á milli einstaklinga sem teljast siðferðilegir og
pólitískir jafningjar. (Ritið, 5. ár, nr. 2, 2005)
Áhersla Seylu Benhabib á að líta megi á ákvarðanir
sem niðurstöðu skynsamlegar rökræðu setur
hana í flokk með þeim fræðimönnum sem tala
fyrir því sem kallað hefur verið rökræðulýðræði
(e. deliberative democracy). Aðrir fræðimenn,
til dæmis Robert A. Dahl, gera minna úr hlut
rökræðunnar og lýsa hinu lýðræðislega ferli fremur
sem opinni og frjálsri samkeppni. Þannig setur Dahl
fram viðmið fyrir lýðræðislegt ferli í fimm liðum
sem kveða á um (1) virka þátttöku borgaranna,
(2) jafnvægi atkvæða á lokastigi ákvörðunar, (3)
upplýstan skilning borgaranna, (4) að borgararnir
ráði því hvaða mál séu tekin fyrir, og (5) að allir
hafi rétt til þátttöku. Hér er engin sérstök áhersla á
rökræðu heldur er einfaldlega gert ráð fyrir að allir
hafi fengið að taka þátt í umræðunni (Sjá til dæmis
grein Ólafs Páls, „Prútt eða rök og réttlæti").
Lýðræði, skóli og lífsmóti
Lýðræðinu skýtur upp víðar og ekki alltaf Ijóst
hvernig á að skilja það. (lögum um grunnskóla
segir til að mynda að starfshættir skóla skuli vera
lýðræðislegir. Hvernig á að skilja þetta? Lýðræði
sem stjórnskipulag og samfélagsgerð á sér ekki
nema mjög takmarkaða samsvörun i daglegum
starfsháttum í skólum. Lýðræði í samfélagi varðar
það hvernig sjálfráða jafningjar ráða ráðum sin á
milli, útdeila valdi og hvernig fara má með opinbert
vald, hvort sem það er bundið tilteknum stofnunum
eða embættismönnum. Skólinn er hins vegar ekki
samfélag jafningja í sama skilningi því kennarinn er
ekki jafningi nemendanna, nemendurnir velja sér
ekki yfirmenn og langanir þeirra og óskir hafa ekki
nema takmarkað vægi hvort sem um er að ræða
daglegt starf eða langtíma markmið. Af þessum
sökum er alls ekki Ijóst hvað það er fyrir starfshætti
skóla að vera lýðræðislegir, og enn síður hvort
lýðræðislegir starfshættir (hvernig sem þeir annars
eru) séu yfirleitt eftirsóknarverðir í skóla.
Bandaríski heimspekingurinn John Dewey áleit
að lýðræði, sem tilteknir stjórnarhættir eða
stjórnskipulag, verði einungis að veruleika ef
það á rætur í einstaklingsbundnum lífsmáta og
skapgerð borgaranna. ( hans huga var trúin á
lýðræði fyrst og fremst trú á manneskjuna sem
virka skynsemisveru. Hugmynd Deweys um lýðræði
er í senn hugmynd um ákveðna samfélagsgerð og
ákveðið einstaklingseðli: hið lýðræðislega samfélag
verður ekki að veruleika nema einstaklingarnir
sem byggja það hafi ræktað með sér lýðræðislegt
einstaklingseðli.
„Lýðræði sem tæki til að taka ákvarðanir
um hagsmunamál fólks - sem það kann
þó að vera ósammála um - snýst ekki
um að útdeila valdi heldur einfaldlega
um hvernig skuli taka ákvörðun í hópi
fólks. Ákvörðun getur verið lýðræðisleg
í þessum skilningi hvort sem hún er
ákvörðun krakka um að kaupa bland í
poka frekar en súkkulaði eða ákvörðun
þjóðar um að afsala sér sjálfstæði."
Lýðræði í þessum skilningi er ekki bundið við
afmörkuð svið tilverunnar, svo sem formleg
samskipti þar sem tekist er á um vald heldur
er lýðræðið samveruháttur sem tekur til allra
sviða lífsins. Það þarf, ef svo má segja, að renna
manni í merg og bein þvi annars getur það ekki
verið ráðandi um það hvaða augum menn lita
samborgara sína, hvernig menn nálgast aðra
þegar leiðir skerast og hvernig menn bregðast
við ágreiningi og breytileika. Lýðræði í þessum
skilningi, verður að birtast í ómeðvituðum
viðbrögðum og viðhorfum ekki siður en í
viðbrögðum sem eru meðvituð
og jafnvel stofnanabundin.
STÚDENTABLAÐIÐ