Fréttablaðið - 31.07.2010, Blaðsíða 16

16 31. júlí 2010 LAUGARDAGUR
E
nginn er spámað-
ur í sínu föðurlandi
segir orðatiltækið
og má það til sanns
vegar færa. Raunar
getur verið erfitt að
spá fyrir um framtíðina algerlega
óháð föðurlandinu, hvort sem um
nærhald eða nærumhverfi er að
ræða.
Engu að síður er það svo að í
þjóðfélaginu er notast við spár í
miklum mæli. Hagspár, fiskipár,
mannfjöldaspár, þjóðhagsspár;
spárnar eru undirstaða ákvarðana
um ótal margt í samfélaginu. Að
ekki sé talað um spár glanstíma-
rita um áramót og hina daglegu
stjörnuspá.
Það þarf ekki að vera flókið
að spá fyrir um fjarlæga fram-
tíð, af þeirri einföldu ástæðu að
maður verður ekki látinn standa
fyrir sínu þegar sú framtíð renn-
ur upp; verður löngu dauður. Eng-
inn pikkar í Nostradamus í dag og
þýfgar hann um hvort spár hans
hafi ræst. Mun flóknara er að spá
fyrir um nánustu framtíð, því þá
eru líkurnar umtalsverðar að þú
verðir að svara fyrir spána.
Framtíðin könnuð
Um áramótin 1983 til 1984 sam-
þykkti ríkisstjórnin, að tillögu
Steingríms Hermannsonar forsæt-
isráðherra, að gera víðtæka „könn-
un á framtíðarhorfum á Íslandi
næsta aldarfjórðung til þess að
vekja umræður um langtímasjón-
armið í þjóðmálum og auðvelda
fólki, fyrirtækjum og stjórnvöld-
um að móta stefnu til langs tíma“
líkt og segir í formála skýrslunn-
ar, sem Jón Sigurðsson, formaður
nefndarinnar, ritaði.
Verkefni nefndarinnar var að
kortleggja árið 2010 með sem
nákvæmustum hætti. Alls voru
skipaðir 16 starfshópar sem rýndu
í allt milli himins og jarðar, allt
frá samskiptum við umheim og
menntun og skólakerfi til tækni-
breytinga, orkulinda og auðlinda
sjávar.
Nefndin gaf út skýrslu árið 1986
í sex bindum. Fréttablaðið glugg-
aði í hluta skýrslunnar og velti því
fyrir sér hve getspakir sérfræð-
ingar voru fyrir aldarfjórðungi.
Ekkert bankahrun
Það skín í gegn við lestur skýrsl-
unnar í dag hve fjarri mönnum
bankabólan var, að ekki sé talað
um hrunið. Vissulega er fjallað um
fjármálastarfsemina í skýrslunni,
en hún er aldrei teiknuð upp sem
sá stóri geiri í þjóðhagskökunni
sem hún varð.
Á þessum tíma voru allir bank-
arnir ríkisbankar og litlar umræð-
ur um einkavæðingu þeirra.
Atvinnuvegabankarnir voru enn
við lýði, en það var ekki fyrr en
árið 1990 sem Alþýðubankinn, Iðn-
aðarbankinn, Útvegsbankinn og
Verzlunarbankinn sameinuðust í
Íslandsbanka.
Allar áætlanir nefndarinnar
gera því ráð fyrir að bankakerfið
sé nokkurn veginn svipað og það
var. Þjónusti fólkið og atvinnuveg-
ina en sé ekki gerandi á markaðn-
um, líkt og síðar varð með alkunn-
um afleiðingum.
Þá má geta þess að Íslendingum
fjölgaði meira en nefndin gerði ráð
fyrir, en samkvæmt háspá (hæsta
gildi) hennar áttum við að vera
287.200 árið 2010. Um áramótin
voru Íslendingar, samkvæmt tölum
Hagstofunnar, hins vegar 317.630.
LAUGAVEGURINN 1986 Margt hefur breyst á þeim aldarfjórðungi sem liðinn er síðan skýrslan kom út. Skýrsluhöfundar verða þó ekki sakaðir um að hafa látið ímyndunaraflið
hlaupa með sig í gönur. Þó hag-, framleiðslu- og aflatölur hafi ekki verið kórréttar er ekkert í skýrslunni að finna um fljúgandi bíla og máltíðir í töfluformi.
Ekki verður annað sagt en að nefndin um orkunýtingu hafi hitt naglann nokk-
uð á höfuðið þegar kom að spá um orkunotkun á Íslandi árið 2010. Nefndin
ofmat vatnsorkuna og vanmat olíunotkun, en að öðru leyti er hún nokkurn
veginn rétt. Nefndin taldi að kol kæmu í stað olíu í ríkari mæli en áður hefði
verið reiknað með.
Hins vegar vanmetur nefndin stórlega raforkuframleiðslu Íslendinga. Hún
gerir ráð fyrir því að árið 2010 nemi raforkuvinnsla alls 5.355 gígavattsstund-
um. Raunin er sú að árið 2008 voru framleiddar hér 16.468 gígavattsstundir.
Olíukreppan
Það sem fyrst og fremst veldur nefndinni áhyggjum er olíuverð, enda höfðu
menn brennt sig nokkuð á verðþróun síðustu áratugina.
„Orka hefur verið í brennidepli umræðna hér á landi eins og annars staðar
í heiminum undanfarin ár, allt frá olíukreppunni fyrri 1973, þegar verð á
olíu, mikilvægasta orkugjafa nútíma samfélags, margfaldaðist á einu ári. Sú
umræða hefur hér á landi komið til viðbótar annarri, sem staðið hefur lengur,
um möguleika okkar til að nýta orkulindir landsins til stóriðju sem yrði ný
stoð undir þjóðarbúskap okkar, við hliðina á eldri, hefðbundnum atvinnuveg-
um. Olíuverðshækkanir léku efnahag margra landa grátt. Hér á landi skekktu
þær viðskiptajöfnuð landsins við útlönd okkur í óhag, og vógu að fjárhagslegri
afkomu sjávarútvegsins. Spurningin um það, hvort draga mætti úr innflutningi
olíu með því að nýta orkulindir landsins í hennar stað varð brýnni.“
Sjávarútvegur hefur verið undirstaða byggðar hér á
landi um árhundruð og því þótti nefndinni mikilvægt að
kortleggja aflabrögð næstu áratuga. Umbrotatímar voru
í sjávarútvegi þegar nefndin hóf störf sín, kvótakerfið var
sett á árið 1983 og bundu menn vonir við að það gæti
komið í veg fyrir ofveiði undanfarinna ára og byggt upp
góðan þorskstofn. En gefum nefndinni orðið:
„Gert er ráð fyrir að það sveiflukennda ástand sem
ríkt hefur á Íslandsmiðum síðan 1965 muni ríkja áfram á
allra næstu áratugum. Því verður að álykta að aflabrögð
verði einnig sveiflum háð, enda þótt draga megi úr þeim
sveiflum með markvissri stjórnun veiðanna.“
Úr 380 þúsundum í 160 þúsund
Hvort fiskveiðistjórn síðasta aldarfjórðunginn hefur verið
markviss eða ekki skal ekki fullyrt um hér. Í það minnsta
hefur aldrei ríkt sátt um útgefinn kvóta. Fiskifræðingar
kvarta yfir því að ráðherrar hafi tilheigingu til að gefa út
meiri kvóta en þeir leggja til og sjómenn kvarta yfir því
að ráðherra gefi út of lítinn kvóta, nóg sé af fiskinum í
sjónum. Áætlanir nefndarinnar um jafnstöðuafla þorsks í
kringum 380 þúsund tonn hafa hins vegar engan veginn
staðist og nægir að vísa til síðustu úthlutunar sjávar-
útvegsráðherra, en þar var gefið út 160 þúsund tonna
aflamark.
Kvalræði hvalveiðanna
Það er hins vegar áhugavert að glugga í kafla nefndarinn-
ar um hvalveiðar, ekki síst í ljósi þess að Íslendingar hafa
hafið þær á ný.
„Mikil óvissa ríkir nú um framtíð hvalveiða Íslendinga
vegna samþykktar Alþjóðahvalveiðiráðsins um stöðvun
allra veiða í atvinnuskyni frá og með árinu 1986. Mjög
hefur verið þrengt að hval- og selveiðum á undanförn-
um árum vegna ágreinings um siðferðilegt réttmæti
veiðanna og eyðileggingu markaða í tengslum við andóf
gegn veiðum. Af þessum sökum er erfitt að meta hver
framvinda veiðanna verður á komandi áratugum. Með
hliðsjón af ástandi stofnanna virðist raunhæft að halda
uppi svipuðum veiðum og á undanförnum áratugum.
Ákvörðun um það er þó m.a. háð samþykki þeirra
alþjóðastofnana, sem með þessi mál fara.
Það er hins vegar mikilvægt fyrir stjórn fiskveiða í
framtíðinni, að auka þekkingu á þætti hvala og sela í
lífkjeðjunni við strendur landsins, á fæðuþörf stofnanna
og hugsanlegum þætti þeirra í lífsferli sníkjudýra á
Íslandsmiðum.“
Miðað við deilurnar í dag um fiskiát hvala og þá óvissu
sem um það virðist ríkja, verður að teljast ólíklegt að eftir
þessari síðustu ráðleggingu hafi verið farið.
Þorskafli í kringum fjögur hundruð þúsund tonn
SÁ GULI ER UTAR Svo orti Einar Benediktsson þegar hann
hvatti landa sína, um aldamótin 1900, að koma sér upp
togurum og sækaj þorskinn lengra út. Það var gert með
bravúr og loks var svo komið, árið 1983, að kvótakerfið var
sett til að sporna gegn ofveiði. FRÉTTABLAÐIÐ/JÓN SIGURÐUR
Ísland eins og það átti að verða
Sjórinn fullur af þorski, nægt fjármagn í framkvæmdir, arðbær uppbygging stóriðju. Slíka framtíð má finna í skýrslu framtíðar-
nefndar forsætisráðuneytisins frá 1986. Kolbeinn Óttarsson Proppé kynnti sér hvernig spekingar þá sáu fyrir sér ástandið árið 2010.
Spá nefndarinnar Aflamark 2010/11 *
Þorskur 380-400 160
Ýsa 50-55 50
Ufsi 60-70 50
Karfi 100-110 40
Grálúða 25-30 13
*Í þúsundum tonna
Spá nefndarinnar* 2009/10**
Vatnsorka 1.200.000 43% 1.055.804 36%
Jarðhiti 1.000.000 36% 993.379 34%
Olía 500.000 18% 781.000 27%
Kol 100.000 3% 108.921 4%
Alls 2.800.000 100% 2.939.105 100%
*Tonn að olíugildi
**Tonn að olíugildi, rauntölur árið 2009 fyrir vatnsorku og jarðhita,
en spá orkuspárnefndar fyrir 2010 fyrir olíu og kol.
Hvernig er spáin miðað við raunveruleikann?
Framsýnir orkuspámenn