Fréttablaðið - 13.10.2010, Qupperneq 16

13. október 2010 MIÐVIKUDAGUR
Á ÍSLENSKUM
LOPA
Í HAGKAUP
Álafosslopi
• 100 g dokkur
• prjónastærð 6 – 6,5
• 100% ull
• margir litir
Léttlopi
• 50 g dokkur
• prjónastærð 4,5 – 5
• 100% ull
• margir litir
Loðband/Einband
• 50 g dokkur
• 100% ull
• margir litir
Plötulopi
• 100 g plötur
• 100% ull, óspunninn þráður
• margir litir
345.-
185.-
235.-
315.-
Í fyrri greinum okkar ræddum við um mikilvægi vísindarann-
sókna fyrir efnahagslífið og þá
staðreynd að innan við 15% af
framlagi ríkisins fara í gegnum
samkeppnissjóðina. Í hinum
vestræna heimi er þetta hlutfall
víðast mun hærra og er um 30-
40% á hinum Norðurlöndunum.
Í Bandaríkjunum koma um 85%
af rannsóknafé háskóla úr sam-
keppnissjóðum. Það er því ljóst
að Ísland sker sig verulega úr
hvað þetta varðar.
Samkeppnissjóðirnir tryggja
gæðaeftirlit með rannsóknunum.
Rannsóknaverkefni og virkni vís-
indamanna sem sækja um styrki
eru metin reglulega og þegar
dregur úr virkni eða hugmynda-
auðgi, fá viðkomandi vísindamenn
ekki styrki lengur. Hér á landi
nær þetta eftirlit aðeins til þess
hluta af framlagi ríkisins sem fer
gegnum samkeppnissjóði. Sumir
íslensku samkeppnis sjóðanna, t.d.
Rannsóknasjóður, notast nú við
erlenda matsaðila þannig að flest-
ar, ef ekki allar, umsóknir fara
í mat erlendra, óháðra vísinda-
manna. Þannig fæst óháð mat á
gæðum íslenskra vísindaverk-
efna og vísindamanna. Sjóðurinn
og þjóðin ættu því að vera nokkuð
viss um að þessu fé er vel varið.
Aðrir sjóðir notast við innlenda
matsaðila og ættu, í ljósi jákvæðr-
ar reynslu Rannís, að breyta
þeirri stefnu sinni og taka upp
erlent mat. Sumir hinna sjóðanna
eru reyndar fremur pólitískir
sjóðir og eiga lítið skylt við alvöru
vísindasjóði. Sem dæmi um slík-
an sjóð er AVS (Aukið verðmæti
sjávarfangs) en nýskipaður
stjórnarformaður hans er þing-
maður og náinn samstarfsmaður
landbúnaðar- og sjávarútvegsráð-
herra. Mikill munur er einnig á
árangurshlutfalli íslenskra vís-
indasjóða. Sem dæmi má nefna að
í Rannsóknasjóði er þetta hlutfall
að nálgast 10% en er 50% í AVS.
Þetta þýðir að það er mun meiri
samkeppni um fé úr Rannsókna-
sjóði en AVS.
Hvað með gæðaeftirlit með
hinum 85-90 prósentunum af
framlagi ríkisins til rannsókna?
Staðreyndin er sú að með þeim
er lítið sem ekkert ytra eftirlit
og ekkert er spurt um gæði eða
árangur. Þessu þarf að breyta.
Víðast erlendis er strangt gæða-
eftirlit með öllu fé sem veitt er
til rannsókna til að hámarka
nýtingu almannafjár. Við erum
ekki að tala um hefðbundið bók-
haldseftirlit heldur eftirlit með
gæðum rannsóknanna. Í Banda-
ríkjunum og víða í Evrópu er
þetta oftast gert á þann hátt að á
5 ára fresti þarf hver rannsókna-
stofa að útskýra fyrir sérstakri
úttektarnefnd vísindamanna
hvað stofan hefur gert á tíma-
bilinu og hvað hún hyggst gera
næstu 5 árin. Rannsóknastofan
undirbýr vandlega skýrslu sem
nefndin fær til yfirlestrar, nefnd-
in mætir síðan á rannsókna-
stofuna þar sem verkefnin eru
útskýrð með fyrirlestrum, farið
er yfir árangurinn og hann met-
inn og skoðað hvort framtíðar-
áætlanirnar séu raunhæfar. Að
lokum kemst úttektarnefndin
að niðurstöðu sem sett er fram
í viðamikilli skýrslu. Í úttektar-
nefndinni eru yfirleitt leiðandi
vísindamenn á viðkomandi sviði
sem ekki hafa starfað með við-
komandi rannsóknastofu en
þannig er tryggt að úttektin sé
fagleg og óháð. Við höfum kynnst
svona úttektum í störfum okkar
erlendis. Þessi aðferð virkar afar
vel. Hún er fagleg og leiðir til
gagnrýninnar umræðu. Rann-
sóknastofum er hrósað fyrir það
sem vel er gert en þær gagn-
rýndar fyrir það sem miður
hefur farið. Niðurstöður slíkra
úttekta eru síðan notaðar við
ákvarðanatöku og stefnumótun.
Hér á landi er ekkert slíkt
gæðaeftirlit með þeim fjölda
stofnana sem stunda vísinda-
rannsóknir. Hið opinbera, og þar
með skattgreiðendur, vita því
ekki hvort þessu fé er vel varið.
Vísinda- og tækniráð hefur þó
nýlega tekið málið til umfjöllunar
og segir í núverandi stefnu ráðs-
ins: „Sjálfstæð greiningarvinna
á afrakstri rannsókna, þróunar
og nýsköpunar verði styrkt hér
á landi og unnin af óháðum aðil-
um“. Mennta- og menningarmála-
ráðuneytið hefur nýlega sett á fót
Gæðaráð háskóla sem ætlað er
að skoða gæðamál innan háskóla,
þ.á m. tengsl kennslu og rann-
sókna. Ráðið er skipað sex erlend-
um aðilum og ætti því að geta
verið faglegt og óháð. Það vekur
furðu að Gæðaráðið er einungis
skipað einstaklingum úr hug-,
félags- og menntavísindageiran-
um. Í því eru engir með reynslu
af raunvísindum eða heilbrigðis-
og lífvísindum, þeim greinum
vísindanna sem sterkust eru á
Íslandi. Það er áhyggjuefni enda
mikill munur á vinnubrögðum í
raun-, heilbrigðis- og lífvísind-
um annars vegar og félags-, hug-
og menntavísindum hins vegar.
Gæðaráðið er því ólíklegt til að
geta lagt mat á gæði rannsókna í
raun-, heilbrigðis- og lífvísindum.
Þessu þarf að breyta til að slík
úttekt verði trúverðug.
Við leggjum því til að i) hafið
verði gæðaeftirlit með öllu rann-
sóknafé á Íslandi; ii) við þetta
eftirlit verði notast við þær
aðferðir sem gefist hafa best
annars staðar (sbr. hér að ofan);
iii) niðurstöður slíkra úttekta
verði notaðar við ákvarðana-
tökur; iv) í gæðanefndina verði
skipaðir aðilar úr raun-, heil-
brigðis- og lífvísindageirunum.
Þriðja grein
Háskólarannsóknir á tímum
kreppu og gæði þeirra
Háskólarannsóknir
Eiríkur
Steingrímsson
Magnús
Karl Magnússon
prófessorar við
læknadeild
Háskóla Íslands