19. júní - 19.06.1994, Blaðsíða 18

B OKMENNTASYN:
sín. Þeir hræða þau á sinn fund, og fylgj-
endurna grípur frumstæð trú á hann eða
guðsótti.
Enginn guð eða málstaður getur verið
án spámanns og hjarðar. í bókmenntum
samtímans hafa fræðingarnir verið spá-
Fyrirbrigðafræði
nútímabókmenntanna
Á þessari öld hafa hvað eftir annað ruðst fram stóryrtir hópar með
hugsjón og heimtað að listirnar þjóni málstað þeirra. Skáldsagan hef-
ur orðið mest fyrir kröfunni, þetta borgaralega fyrirbrigði sem fæddist
á síðustu öld, frjálst í anda sem blés á hefðbundna hugsun. Nú nálg-
ast það gröfina með þvælt heróp, markaðsvara, afþreying, í stað þess
að lýsa á sjálfstæðan hátt tíðaranda, andlegum hræringum eða breyti-
leika mannsins.
Eins og frægt er orðið dó guð á
öldinni sem leið. Á þessari gerð-
ist það sem verra var: maðurinn
dó að mestu sem óstýrilát hugs-
anavera. Hann tórir, fremur en
hann lifi á því að bíta sig stöðugt í mál-
staðinn og sitt eigið tákn.
Málstaðir hafa yfir
sér hugsjónablæ í byrj-
un. Þegar frá líður guf-
ar hann upp og stefnurnar breytast í hags-
munasamtök útvalinna við söng í kapellu
ótryggs skemmtanaiðnaðar. Málstaðir nú-
tímans leyfa börnunum ekki að koma til
menn, en hjörðin kaupendur bóka eftir
höfunda í ákveðnum geira. Skáldin eru
guðir ósjálfstæðisins.
Venjulega er hlutverk hjarðar að halda
uppi bægslagangi kringum málstaðinn og
guðina. Þegar guðunum vex fiskur um
hrygg gefast þeir ekki beinlínis upp á spá-
mönnunum, mál-
staðnum og hjörð-
inni, heldur iðka
þeir njósnaflug á milli málstaða. Ef þeir sjá
sér leik á borði og mælanlegan hagnað,
fljúga þeir burt eina nóttina, með þeim af-
leiðingum að spámennirnir standa uppi án
hlutverks. Hjörðin lætur sér fátt finnast
um uppgufun guða, hún bíður eftir nýjum
af nálinni.
Auðvitað er til of mikils mælst að ein-
hver læri af reynslunni. Ef mannkynið gæti
lært af henni, hefði það ekkert lengur við
að vera. Svokölluð vitleysa skapar fjöl-
breytni og möguleika, menn endurtaki það
sama, án þess að drepast úr leiðindum.
Kvennabókmenntirnar hlutu sömu ör-
lög og öreigabókmenntir hins vísindalega
sósíalisma. Þær misstu höfundana, þegar
þeir þurftu ekld lengur á spámönnum að
halda sér til framfæris.
I meginatriðum er saga hugsjónahópa
þannig: stefnan þarf á stjörnu að halda, svo
hún skíni í augum fólks. Stjörnur sem eru
komnar á festinguna fást ekki til lofsöngs,
en föla nývaknaða stjarnan getur eldd skin-
ið sjálfstætt og leitar að spámanni. Þeir
taka henni fegins hendi og básúna fölvann
sem blik væri. Hún fær aukabirtu, oft með
þeim hætti að spámennirnir láta í veðri
vaka að óvinveittur loftsteinn ofsæki hana
og vilji að hún hrapi. Þá fær stjarnan sam-
úð og viðtöl. Hún segir opinskátt frá of-
sóknum loftsteinanna og blik hennar byrj-
ar að seljast á markaðinum eins og það
væri blossi málstaðarins.
Stjarnan finnur af eðlisávísun, að upp á
framtíðina að gera er ekki gott að vera við
eina fjölina felld. Henni fer líkt og þegar
rætt var við kommúníska rithöfunda á
uppleið. Þeir sóru af sér þjónkun við
kommúnisma og færðu róttækni sína niður
á svið meinlausa sósíalismans, og nú af-
neita þeir jafnvel honum og fortíðinni, eða
grípa til þess ráðs að vera „út úr heimin-
u
um .
Svipað gera skáldkonur, sem kvenna-
hreyfingin hefur borið uppi. Þær fengu
aukablik frá bókmenntafræðingum, kom-
ust í sölu, byrjuðu að tvístíga og segja:
Kvennabókmenndr eru ekki til, bara bæk-
ur skrifaðar af konum!
Þess vegna standa spámennirnir í
kennslustofunum með lélegar, háværar
stjörnur, sem engin leið er að blása í birtu
andans.
í lokin gleymast stjörnur með gerviskini
á markaði. Þær nenntu aldrei að leggja á
sig þá erfiðu list, að tolla einar á dimmu
himinhvolfmu þangað til að sérvitringur
kæmi kannski auga á þær í sjónauka og
hrópar: Þarna sveimar ein með áhugaverð-
um hætti fyrir þann sem leikur forvitni á
að lesa um gang heimsins, um eitthvao
annað en það sem hentar hverju sinni og
ágóði hlýst af.
Guðbergur Bergsson rithöfundur: