Fréttablaðið - 24.09.2011, Blaðsíða 24

24 24. september 2011 LAUGARDAGUR
Fyrsta september sl. birtist lítil grein í Frétta-blaðinu þar sem ég benti Hannesi Péturssyni
á að sagnfræðingurinn þýski, August Ludwig
Schlözer, hafi fyrstur komið hugtakinu „heims-
bókmenntir“ (þ. Weltliteratur) á prent í bókinni
Isländische Litteratur und Geschichte sem kom
út á því herrans ári 1773. Hannes heldur því fram
í grein sinni „Orð og hugtak“ í Fréttablaðinu
13. sept. sl. að orð hans, „Goethe, nafnkenndasti
sonur Frankfurtborgar, bjó til hugtakið heims-
bókmenntir“, í grein frá 20. ágúst, merki ekki að
hann hafi sagt að „Goethe hefði fyrstur þýzkra
manna gripið til sjálfs orðsins „Weltliteratur““.
Kann það rétt að vera, en um leið heldur hann því
fram að í „þýzku bókarklausunni frá 1773 kemur
ekki nógu glöggt í ljós hvað átt er við með „Welt-
literatur“.“ Af þessu má skilja að Schlözer hafi
aðeins skrifað orð en Goethe búið til hugtak.
Ég velti því fyrir mér hvort hann fullyrði þetta
án þess að hafa lesið bókina eftir Schlözer sem
er upp á 200 síður og furðu vel upplýst fyrir sinn
tíma, enda var höfundurinn einn kunnasti sagn-
fræðingur Þýskalands á 18. öld. Það er heldur
ekki rétt að Goethe „skilgreini“ hugtakið í spjalli
sínu við Eckermann eins og Hannes heldur fram,
hann nefnir það eingöngu í tengslum við þjóðar-
bókmenntir og vísar síðan á bókmenntir Forn-
Grikkja. Hann notaði þetta hugtak hins vegar
nokkrum sinnum, fyrst í tímaritinu Über Kunst
und Altertum í janúar 1827 og síðar hér og þar
í greinum og bréfum sem margoft hefur verið
safnað saman. Þetta eru þó stundum svo misvís-
andi staðhæfingar að fullyrða má að ekki sé unnt
að leiða neina eina skilgreiningu af þeim. Enda
var það ekki Goethe sem oftast reyndi að skil-
greina hugtakið heldur bókmenntafræðingarn-
ir sem á eftir komu og eru þeir ennþá að eins og
sjá má af nýlegum bókum eftir höfunda eins og
David Damrosch og Dieter Lamping svo nefndir
séu tveir.
Notkun Goethes á þessu hugtaki á áreiðanlega
rætur að rekja til skrifa Schlözers og ekki síður
Johanns Gottfrieds Herders sem Goethe leit mjög
upp til á yngri árum. Herder fylgdist vel með
Schlözer og sá hann greinilega sem keppinaut,
skrifaði um hann rætna ritdóma en vingaðist við
hann síðar, enda voru þeir mjög áþekkt þenkjandi
og frumkvöðlar í sagnfræði. Herder gaf t.d. út
lítið kver 1772 sem heitir Von deutscher Art und
Kunst og fékk Goethe til að skrifa grein í það.
Fremstar eru þó tvær greinar eftir Herder, önnur
um Ossían og Eddukvæði og hin um Shakespeare
þar sem Herder fjallar um hvernig skapa megi
heim í bókmenntum með því að líta til hins sam-
mannlega og um leið sérstaka. Þetta er þversögn
sem Goethe lýsti í sjálfsævisögu sinni Skáld-
skapur og sannindi (þ. Dichtung und Wahrheit)
sem svo að Herder hafi kennt honum á þessum
árum að skáldlistin væri „heims- og þjóðagáfa,
ekki einkaarfur nokkurra fínna og menntaðra
karla“ (þ. eine Welt- und Völkergabe […], nicht ein
Privaterbteil einiger feinen gebildeten Männer).
Þetta er kannski besta skilgreiningin á heims-
bókmenntum, en víst er að orðið kom fram löngu
áður en Goethe tók sér það í munn. Um leið hófst
skilgreining hugtaksins og það er enn í mótun.
Fiskveiðar eru undirstöðuat-vinnuvegur Íslendinga og
óneitanlega mótandi afl í sam-
félagi, sögu, samsemd, menn-
ingu og stjórnmálum þjóðarinn-
ar. Efnahagshrunið 2008 skerpti
vitund almennings um mikilvægi
fiskveiða og kynti jafnframt undir
umfjöllun um framtíðar fyrir-
komulag við stjórnun þeirra. Meg-
instef í þessari umræðu hafa snú-
ist um eignarrétt, einkavæðingu
og afgirðingu auðlinda í almanna-
eigu, einnig hafa mannréttindi
og félagslegt réttlæti í auknum
mæli verið í brennidepli. Til að
koma til móts við þessa knýjandi
og heitu umræðu eru uppi hug-
myndir og tilraunir sem miða að
því að breyta skipan fiskveiðistjór-
nunar á Íslandi með endurskoðun
löggjafar á því sviði. Að mati und-
irritaðra er brýn þörf á að víkka
út umfjöllun um stjórnvísi í nýt-
ingu fiskistofnanna þannig að hún
taki til fleiri en afmarkaðra hag-
rænna eða lagalegra þátta og að
unnin verði vönduð og óháð úttekt
á samfélagslegum áhrifum fisk-
veiðistjórnunar. Slík úttekt eða
heildarmat gæti verið skref í leit-
inni að formi sem uppfyllir kröfur
um árangur, stöðugleika, jafnræði
og sjálfbæra samfélagsþróun.
Mat á samfélagslegum áhrifum
fiskveiðistjórnunar væri löngu
tímabært innlegg í umræðuna
um það mikilvæga málefni sem
íslenskur sjávarútvegur er fyrir
alla samfélagsþróun á Íslandi. Að
slíku verkefni, sem sjávarútvegs-
nefnd Alþingis hefur þegar kall-
að eftir, þyrftu að koma innlend-
ir og erlendir fræðimenn, óháðir
hagsmunaaðilum í greininni, til að
fjalla m.a. um byggðaþróun; fisk-
veiðistjórnun og kynjaumræðu;
gagnrýni á mannréttindabrot í
sjávarútvegi; markaðsvæðingu
almenninga í hafinu; þátt kvóta-
kerfisins í aðdraganda og eftir-
mála efnahagshrunsins, og um
sjálfbæra þróun og umhverfisá-
hrif útgerðarflokka. Einnig væri
þörf á að slíkt mat tæki til sið-
fræðilegrar umræðu um réttlæti
og einkavæðingu fiskistofnanna;
samfélagsleg álitamál við ný og
breytt lög um fiskveiðistjórnun;
áhrif fiskveiðistjórnunar á menn-
ingu, mannlíf og þekkingu í sjáv-
arplássum; dreifingu aflaheim-
ilda, auðsöfnun, völd og lýðræði,
ásamt þjóðhagfræði sjávarútvegs
með tilliti til hugsanlegrar inn-
göngu í Evrópusambandið. Enn-
fremur mætti taka fyrir tengsl
nýsköpunar, ferðaþjónustu og fisk-
veiðimenningar; hlutverk fræða-
samfélagsins í mótun fiskveiði-
stjórnunar og önnur viðfangsefni
sem varpa ljósi á þróun og þátt
sjávarútvegs í íslensku samfélagi.
Listinn er ekki tæmandi en gefur
til kynna hvað slík úttekt eða mat
gæti fjallað um. Mikilvægt er
fyrir lögmæti og trúverðugleika
slíks verkefnis að víðtækt samráð
verði haft við íslenskan almenning
enda varðar efnið alla landsmenn
þótt á ólíkan hátt sé, burtséð frá
því hvort um er að ræða tónlistar-
kennara í Breiðholtinu eða trillu-
karl á Breiðdalsvík.
Á sínum tíma var innleiðingu
núverandi stjórnkerfis fiskveiða,
kvótakerfinu svokallaða, líkt við
gerð jarðganga þar sem byrjað var
að bora án þess að hugað væri að
því hvar þau birtust hinum megin
við fjallið. Eftir 27 ára reynslu
liggja fyrir talsverðar rannsókn-
ir á samfélagslegum þáttum og
áhrifum kerfisins, en lítið hefur
verið skeytt um að nýta þessa
þekkingu t.d. við stefnumótun
stjórnvalda eða í umfjöllun fjöl-
miðla um málefni tengd fiskveiði-
stjórnun. Mat á samfélagslegum
áhrifum fiskveiðistjórnunar væri
aðferð til að hagnýta rannsóknir
félagsvísindamanna á samfélags-
legum og menningarlegum þátt-
um fiskveiða og hvetja þannig til
vandaðrar, gagnrýninnar og heild-
stæðrar samræðu um fólk, fisk og
sjálfbæra framtíð á Íslandi.
Íslensk fiskveiðistjórnun í ólgusjó og félagsvísindi
Hugtök án orða?
Á undanförnum mánuðum hefur tekist gott samstarf stjórn-
valda, aðila vinnumarkaðarins
og stjórnarandstöðu um málefni
atvinnuleitenda. Þverpólitísk sátt
varð í samráðshóp um vinnumark-
aðsmál sl. vor sem skilaði einróma
af sér ítarlegum tillögum um ný
náms- og starfsúrræði. Fjármögn-
un þeirra tillagna var tryggð með
samkomulagi stjórnvalda og aðila
vinnumarkaðarins samhliða gerð
kjarasamninga.
Nú þegar hafa um 1.000 atvinnu-
leitendur hafið nám í skólum
landsins innan átaksins „nám er
vinnandi vegur“. Þeir munu um
áramót hætta á atvinnuleysisbót-
um og fara þess í stað á námslán
eða aðra námstengda framfærslu.
Samfélagslegur ávinningur af
þessu verkefni er gríðarlegur.
Næsta skref er að skapa 1.500
ný störf í vetur með því að auð-
velda fyrirtækjum að ráða fólk af
atvinnuleysisskrá í formi reynslu-
ráðninga, starfsþjálfunar, vinnu-
staðaskóla og fleiri starfstengdra
úrræða.
Þessi verkefni eru meðal fárra
dæma þess eftir hrun að stjórn og
stjórnarandstaða hafi í samstarfi
við hagsmunaaðila unnið sem ein
heild að úrlausn brýnna samfélags-
mála. Hér hafa allir róið
í sömu átt, enda á sama
báti.
Einn er þó sá aðili í
samfélaginu sem ekki
leggst á árarnar til að ná
niður atvinnuleysi. Það
er Seðlabanki Íslands.
Vaxtaákvarðanir hans
og peningastefna eru
ekki til þess fallin að
stuðla að fjárfesting-
um, auka hagvöxt og að
draga úr atvinnuleysi.
Þvert á móti.
Forsvarsmönnum
Seðlabankans er þó vor-
kunn. Samkvæmt lögum
ber þeim einungis að
stefna að einu megin-
markmiði, því að halda verðlagi
stöðugu. Önnur hagstjórnarleg
markmið skipta litlu máli í lög-
bundnum hugarheimi stjórnenda
bankans.
Nú er það svo að áhrif pen-
ingastefnu bankans á verðlag eru
umdeild. Margir halda því fram að
það vopn sem vaxtaákvörðun er
sé í reynd við núverandi aðstæður
bitlaust og markist um of af þeim
veruleika sem var á meðan krón-
an var gjaldmiðill á markaði og
hagkerfið opið. Því er eðlilegt að
spyrja hvort ekki sé rétt að víkka
út lögbundin markmið
Seðlabankans og gera
honum þannig kleift að
vinna betur með sam-
félagi sínu að efnahags-
legri uppbyggingu þess.
Svo er víða um heim.
Í Bandaríkjunum eru
seðlabankanum (Fed-
eral Reserve) sett tvö
markmið. Annars vegar
að stuðla að stöðugu
verðlagi, hins vegar að
halda niðri atvinnuleysi.
Þessi markmið þarf
bankinn að samþætta.
Þar er einnig rætt hvort
það eigi ekki sömuleiðis
að vera hlutverk seðla-
banka að stuðla að auk-
inni vergri landsframleiðslu.
Ákvarðanir Seðlabanka Íslands
hafa gríðarleg áhrif á efnahags-
líf í þessu landi. Margt bendir til
þess að þær ákvarðanir séu teknar
á grundvelli úreltra laga og vinni
gegn því að efla hagvöxt og ná
niður atvinnuleysi í landinu.
Hagstjórn og atvinnuleysi
Atvinnumál
Runólfur Ágústsson
formaður stjórnar
Atvinnuleysistrygg-
ingasjóðs
Sjávarútvegsmál
Dr. Níels
Einarsson
mannfræðingur
og forstöðumaður
Stofnunar Vilhjálms
Stefánssonar
Anna Karlsdóttir
landfræðingur og
lektor við Líf- og
umhverfisvísindadeild
HÍ
Menning
Gauti
Kristmannsson
dósent við Háskóla Íslands
Einn er þó sá
aðili í sam-
félaginu sem
ekki leggst
á árarnar til
að ná niður
atvinnuleysi.
Það er Seðla-
banki Íslands.
Nú situr Heinz
Á TOPPNUM