Musica - 01.12.1949, Blaðsíða 20

Sálmurinn Heims um ból
Saga hans og höfundur
Sálmurinn „Heims um ból“ slær okkur þeim
töfrum, á hverri jólahátíð, að við getum vart hugs-
að okkur jólin öðruvísi en í sambandi við þennan
jólasálm sem er orðinn sameign allra kristinna
landa.
Engin sálmur hefir náð svo skjótri og mikilli
útbreiðslu meðal alþýðunnar og „Heims um ból“
og engin sálmur verið jafn mikið sunginn, en
aðeins örsjaldan spyrja menn um höfundinn.
Því er almennt trúað að sálmurinn sé gamalt
þjóðlag, og hafa mörg lönd eignað sér það.
En staðreyndin er að lagið er aðeins 130 ára
gamallt, og var það leikið í fyrsta sinn á aðfanga-
dag jólaárið 1818, í kyrrlátri dagstofu skólahússins
í þorpinu Arnsdorf í Salzborgarhéraði.
Sá er lék lagið, var höfundur þess, lítt þekktur
skólastjóri að nafni Franz Xaver Gruber, og lék
hann lagið á spínett.
Texta lagsins samdi Joseph Mohr, er var djákni
í nágrannaþorpinu, Oberndorf.
Lagið hóf brátt sigurgöngu sína um heiminn, en
tónskáldið og textahöfundurinn voru óþekktir um
langan tíma.
Allt til ársins 1874 er lagið skilgreint í Berlín,
sem gamalt jólaljóð frá Tyrol, og lengi vel, var
Haydn talinn höfundur þess.
Tilviljun ein réði því, að hinir réttu höfundar
urðu kunnir, og frá því árið 1917 hefir lagið
verið geymt í tónlistarsögusafninu í Frakfurt-am-
Main.
Nú, er þessi kunni sálmur mun brátt óma um
lieim allan, er ekki úr vegi, að rifja upp sögu hans.
Arið 1818 hafði fyrrnefndur Joseph Mohr gert
frumdrög að nýju jólaljóði, en svo illa vildi til, að
orgel Nikullásarkirkjunnar hafði skemmst af vatni,
og var því ónothæft um jólin.
En djákninn kunni ráð, hann samdi nýtt ljóð,
er kórinn átti að syngja með gítarundirleik, en
það var einmitt „Heims um ból“.
En lag vantaði við ljóðið, og snéri djákninn
sér því til vinar síns í nágrannaþorpinu, Gruber.
Grubert settist þegar við spínettið sitt, og brátt
ómuðu fyrstu tónar hins elskaða lags út um litlu
stofuna.
Það sézt á laginu að tónskáldið hefur haft kynni
af ítalskri tónlist, en þótt nokkurra áhrifa gæti frá
jólapastorale Cimarosa, þá er hin sléttfelda lag-
lína persónulegt verk tónskáldsins.
Lagið var sungið í fyrsta sinni við jólamessu í
Nikulásarkirkjunni í Oberndorf árið 1818.
Textahöfundurinn söng 1. rödd, með bjartri tenor-
rödd sinni og lék undir á gítar, en tónskáldið söng
2. rödd, breiðum bassarómi, en flokkur ungra
meyja endurtók niðurlagsorð hverrar vísu.
Saga segir, að á leiðinni heim, hafi kona Grubers
tekið í handlegg hans og mælt: Franz, þetta lag
verður sungið, löngu eftir að við erum dáin“.
Ef sagan hermir orð hennar rétt, hafa þau vissu-
lega ræzt.
Orgelsmiður nokkur hafði lagið með sér til
Tyrol, en þar kynnti hann það fyrir Strasser systr-
unum í Zillertal, en þær sungu víða um byggðina,
og sungu þær sálminn á söngskemmtunum sínum.
1831 sungu þær systurnar lagið í Leipziger
Gewandhaus, þaðan barst það til Berlínar, og
Friðrik 4. prússakonungur fékk mikið dálæti á
því.
Lagið var fyrst prentað árið 1840 og þar með
var framgangur þess tryggður.
I öllum löndum Evrópu ómaði hin látlausa
laglína, þaðan barst það til Ameríku, og Indlands,
trúboðar fluttu það til Afríku, og í dag er lagið
til á flestum ef ekki öllum tungum heimsins.
En tónskáldið hlaut litla viðurkenningu, fyrst
að honum látnum (hann lézt 1863) var honum
sýnd viðurkenning, og sett minningartafla á leiði
hans í bænum Hallein.
Á jólunum árið 1897 var komið fyrir minningar-
20 MUSICA