Morgunblaðið - 18.02.2010, Blaðsíða 19

19
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 18. FEBRÚAR 2010
Öskudagsfagnaður Foreldrar nema í Rimaskóla þurftu ekki að hafa áhyggjur af börnum sínum á öskudeginum,
sem var í gær, því í stað þess að flakka á milli fyrirtækja fengu þau veitingar í boði skólans og foreldrafélagsins, fóru
í skrúðgöngu við undirleik lúðrasveitar og á furðufataball. Þau gátu fengið andlitsmálningu og búið til öskupoka.
Kristinn
ÞAÐ KANN að
vera örþunn lína
milli þess þegar
banki er í stöðu ráð-
gjafa annars vegar
og skuggastjórnanda
hins vegar. Hugtakið
skuggastjórnandi er
ekki til í íslenskum
rétti en gera má ráð
fyrir svipaðri merk-
ingu og t.d. á Bret-
landi, þar sem löng
hefð er til staðar. Þar hefur verið
ákveðin tregða við að gera banka
ábyrga þar sem það gæti skekkt
stöðu þeirra varðandi ráðgjöf,
svo og vegna aðstoðar við end-
urskipulagningu fyrirtækja. Það
er ekki óvarlega áætlað að svipuð
tregða geti verið í íslensku
bankaumhverfi.
Þegar fyrirtæki kemst í fjár-
hagsvandræði er algengt að leit-
að sé til viðskiptabanka um að-
stoð. Ef vandamálið er alvarlegt
má reikna með að bankinn skoði
raunverulega stöðu fyrirtækisins
með eins konar áreiðanleikakönn-
un. Bankinn getur gert t.d. kröfu
um aukið hlutafé og kallað eftir
auknum veðum vegna þeirrar
fyrirgreiðslu sem hann ætlar að
veita til viðbótar þeim sem þegar
eru tryggð. Allt eru þetta atriði
sem þekkjast í venjubundnum
viðskiptum en hér er það skil-
greiningin á hegðun bankans við
ákvörðunartökuna sem skiptir
máli. Ef bankinn tekur ákvörð-
unina án þess að láta stjórnendur
fyrirtækisins hafa neitt um hana
að segja er hann kominn í stöðu
skuggastjórnanda. Ef hins vegar
farið er að ráðleggingum bank-
ans af hálfu stjórnenda fyrirtæk-
isins og umfjöllun um ákvörð-
unina er með formlegum hætti
eru líkur á að ekki sé um skugg-
astjórnendur að ræða. Bankinn
verður þar af leiðandi ekki
ábyrgur fyrir þeim ákvörðunum
sem teknar eru, þótt þær kunni
að vera í þágu bankans að veru-
legu leyti.
Bankastjórnendur verða að
varast að veita ráðgjöf sem gefur
aðeins einn valmöguleika fyrir
fyrirtækið. Valmöguleikarnir
verða að vera fleiri svo samskipti
stjórnar fyrirtækisins við bank-
ann leiði ekki til venju um að
fylgja eftir öllum ábendingum og
óska eftir umsögn eða leiðbein-
ingum um önnur málefni félags-
ins. Bankinn skal kappkosta að
hafa öll samskipti milli sín og
fyrirtækisins opin, helst skrifleg,
til að forðast beinar skipanir eða
eindregnar óskir um ákveðin
málefni. Bankinn á að hvetja til
þess að fleiri sérfræðingar veiti
ráð til að félagið geti tekið upp-
lýsta afstöðu til þeirra atriða sem
bankinn er að fjalla um í ráðgjöf
sinni. Þá verður bankinn að
halda sig við þá ráðleggingu sem
bankinn er fær um, það er, end-
urfjármögnun félagsins. Það er
viðurkennt að bankinn og fyr-
irtækið geti átt sameiginlega
hagsmuni.
Bankinn sem lántakandi hefur
hagsmuni af því að fyrirtækið
blómstri til að fá greitt lán sem
bankinn hefur veitt félaginu.
Fyrirtækið hefur hag af því að
bankinn fái greitt svo auðveldara
verði að fá fyrirgreiðslu hjá hon-
um þegar fyrirtækið þarfnast
viðbótarfjármagns. Bankinn þarf
að varast að blanda sér í málefni
sem eru ekki á sviði hans og láta
stjórn og starfsmenn taka
ákvarðanir um þau málefni sem
þeir þekkja best.
Við skoðun á því
hvort banki hafi orð-
ið skuggastjórnandi
má skoða gjaldþrot
verslunarinnar Na-
noq í dæmaskyni, en
um málefni félagsins
var fjallað í hæsta-
rétttardómi frá
árinu 2004 á bls.
2660. Rekstrarfélag
Nanoq fór í þrot eft-
ir að hafa verið í
taprekstri í nokkur
ár. Í upphafi voru
samskipti fyrirtækisins og bank-
ans eðlileg. Bankinn lánaði fé til
rekstrarins en vegna stöðugs
taprekstrar var svo komið að
venjubundin trygging bankans
nægði ekki til tryggingar á lán-
unum, þar með talinn yfirdráttur,
sem var nokkur. Var því gripið
til þess ráðs að setja bankareikn-
inga fyrirtækisins að handveði til
tryggingar, en um það segir í
dómnum:
„Yrði þá jafnframt veittur
handveðréttur yfir bankareikn-
ingi, sem færslur af kred-
itkortum gengju inn á, ásamt því
að félagið gæfi yfirlýsingu um að
það myndi virða yfirráðarétt
sparisjóðsins „yfir ráðstöfun
posafærslna debetkorta“. Gaf fé-
lagið í framhaldi af þessu út yf-
irlýsingu til sparisjóðsins 11. des-
ember 2001 um handveðrétt hans
yfir nánar tilteknum bankareikn-
ingi þess fyrir hvers konar skuld-
um, sem það stæði í við hann.“
Samkvæmt þessu er ljóst að
fyrirtækið hafði ekki ráðstöf-
unarrétt yfir nema hluta tekna
sinna, enda stofnaði fyrirtækið
reikning í öðrum banka til að
safna saman staðgreiðslu-
fjármunum til að standa skil á
vörslusköttum félagsins. Sam-
hliða handveðsetningu á reikn-
ingunum var gefið út trygg-
ingabréf þar sem allar
innréttingar voru settar að veði
sem og allur vörulager, bæði sá
sem var til staðar og það sem
kæmi inn eftir veðsetninguna.
Þetta þýðir að allt sem var innan
veggja fyrirtækisins var veðsett
bankanum. Þegar fyrirtæki er í
slíkri stöðu tekur það ekki sjálf-
stæðar ákvarðanir til hagsbóta
fyrir félagið, heldur bankann.
Héraðsdómarinn hitti naglann á
höfuðið þegar sagt var: „Félagið
var því í raun svipt öllum ráð-
stöfunarrétti yfir fjármunum fé-
lagsins. Með þessari veðsetningu
urðu því vörur þær sem stefn-
andi seldi Íslenskri útivist þar
með veðsettar Spron frá því að
þær komu inn í verslunina.“
Sá sem hefur yfirráð yfir fjár-
munum félags er í raun stjórn-
andi þess. Sá sem stöðugt þarf að
fá heimild þess sem með fjár-
magnið fer er ekki í stöðu til að
taka viðskiptaákvarðanir.
Eftir Pétur Stein
Guðmundsson
» Sá sem hefur yf-
irráð yfir fjár-
munum félags er í raun
stjórnandi þess. Sá sem
stöðugt þarf að fá
heimild þess sem með
fjármagnið fer er ekki í
stöðu til að taka við-
skiptaákvarðanir.
Pétur Steinn
Guðmundsson
Höfundur er lögfræðingur og skrif-
aði meistararitgerð við lagadeild
Háskólans í Reykjavík um ábyrgð
hluthafa með viðurkenningu á brott-
falli ábyrgðartakmörkunar og
skuggastjórnun.
Banki sem skugga-
stjórnandi, þekkist
það á Íslandi?
EITT vandasam-
asta en jafnframt
mikilvægasta verk-
efni næstu ára er að
ná jafnvægi milli
tekna og útgjalda hins
opinbera. Slíkt jafn-
vægi er forsenda þess
að hægt verði að
koma á stöðugleika í
efnahagsmálum á nýj-
an leik og leggja grunn að fjölgun
starfa og aukningu kaupmáttar.
Samkvæmt upphaflegri efnahags-
áætlun stjórnvalda og Alþjóðagjald-
eyrissjóðsins þarf að draga úr út-
gjöldum ríkissjóðs um 20% til ársins
2012 frá því sem þau voru í fjárlögum
2009. Í greinargerð með fjárlaga-
frumvarpi ríkisstjórnarinnar fyrir
árið 2010 er fjallað um áætlun um
jöfnuð í ríkisfjármálum á árunum
2009-2013. Þar kemur fram að rík-
isstjórnin ætlar sér að standa vörð
um velferðarþjónustu, einkum í fé-
lags- og heilbrigðismálum. Þá kemur
fram að grunnþjónusta á borð við
starfsemi skóla verði varin.
Til að það sé hægt verður veruleg-
ur hluti af lækkun ríkisútgjalda á
tímabilinu að nást með aukinni hag-
ræðingu í rekstri ríkisins svo sem
með endurskipulagningu stofn-
anakerfisins, verkefnatilflutningi og
sameiningu ráðuneyta og stofnana
sem og endurmati á þeim verkefnum
sem verið er að sinna. Það kemur
ágætlega fram í forsendum fjárlaga
fyrir árið 2010 að gerður er grein-
armunur á hagræðingu og niður-
skurði.
Um ofangreint er ekki deilt. Það
er ekki fyrr en beinar hagræðingar-
eða sparnaðartillögur eru lagðar
fram sem deilurnar hefjast.
Því er mikilvægt að nálgast við-
fangsefnið með réttum hætti. Hag-
ræðingu og sparnað þarf að byggja á
stefnumörkun og forgangsröðun
stjórnvalda, og framkvæma á grund-
velli þekkingar og reynslu stjórn-
enda og starfsmanna ríkis og sveitar-
félaga.
Fyrsta skrefið er að skilgreina
hvaða þjónustu hið opinbera eigi að
veita. Næsta skref er að kanna
hvernig hagkvæmast sé að veita þá
þjónustu. Þá eru eftir flóknustu og
tímafrekustu skrefin þ.e. að útfæra
og framkvæma nauðsynlegar breyt-
ingar.
Krafa um hraða lækkun ríkis-
útgjalda kallar á almennar aðgerðir.
Slíkt er gjarnan kallað flatur nið-
urskurður og er í raun andstæða
markvissrar hagræðingar. Hættan
er sú að mátturinn sé dreginn úr
mikilvægri starfsemi og verkefnum –
að aðeins sé verið að herða sult-
arólina.
Fyrir utan þá áhættu sem þetta
skapar gagnvart þeim mannauði sem
stofnanir ríkisins og sveitarfélaga
búa yfir leiðir of mikil áhersla á
lækkun kostnaðar sjónir manna frá
því sem kalla má betri og skilvirkari
rekstur.
Sé áherslan á betri og skilvirkari
rekstur byggir slíkt á stefnumörkun
og forgangsröðun á grunni hennar,
nauðsynlegum úrbótum á verkferl-
um og skýrari ábyrgðar- og verka-
skiptingu innan og milli stofnana rík-
isins.
Það er t.d. ekki sjálfgefið að sam-
eining stofnana eða ráðuneyta skili
sér í betri þjónustu og lægri kostn-
aði. Slíkum ákvörðunum þarf að
fylgja vel eftir og vinna einbeitt að
framkvæmd nauðsynlegra breytinga
á skipulagi og vinnubrögðum, oft
með hjálp utanaðkomandi ráðgjafa
og sérfræðinga. Mikil tregða er jafn-
an ríkjandi gagnvart breytingum
sem kosta bæði starfsorku og pen-
inga til skamms tíma en eru forsenda
raunverulegs árangurs til lengdar.
Reynslan sýnir að þarna bregst
mönnum oftast bogalistin.
Rafræn skil á skattframtölum ein-
staklinga eru gott dæmi um hvernig
hægt er að bæta þjónustu með minni
tilkostnaði, bæði fyrir þann sem veit-
ir þjónustuna og neytandann. Hjá
ríkisskattstjóra hefur á und-
anförnum árum verið fjárfest í upp-
lýsingatækni og breyttum vinnu-
brögðum sem hafa skilað margvís-
legum ávinningi s.s. lægri kostnaði
við útsendingu og úrvinnslu fram-
tala, betri skattskilum og þar með
tekjuauka fyrir ríkissjóð svo ekki sé
minnst á ómældan vinnusparnað fyr-
ir tugþúsundir Íslendinga.
Flatur niðurskurður skilar yfir-
leitt litlu þegar upp er staðið. Hann
er í eðli sínu skammtímaaðgerð sem
getur valdið auknum kostnaði þegar
fram í sækir. Hann bitnar jafnt á
nauðsynlegum og verðugum verk-
efnum og verkefnum sem ekki eru
jafn mikilvæg. Við fáum einfaldlega
minna af öllu, þörfu sem óþörfu.
Meginhluti opinberra útgjalda
rennur til málaflokka sem breið sátt
er um að ríki og sveitarfélög sinni s.s.
heilbrigðismála, menningar- og
menntamála, félagslegra málefna og
samgangna. Hins vegar vita þeir sem
þekkja rekstur ríkis og sveitarfélaga
að þar leynast víða dæmi um verk-
efni sem ekki er með nokkru móti
unnt að flokka sem hluta af grunn-
þjónustu og jafnvel ekki heldur sem
hluta af opinberri þjónustu.
Stundum eru slík verkefni kölluð
„gæluverkefni“ eða „kjördæmapot“.
Oft eru þetta þó mál sem skipta
ákveðna afmarkaða hópa miklu máli
og væru talin sjálfsögð og eðlileg ef
nægt fé væri fyrir hendi. Í sumum
tilfellum er þó um að ræða verkefni
sem þjóna engum sérstökum tilgangi
og eru í raun óþörf.
Nú eru aðstæður þannig að við
verðum að horfast í augu við þá stað-
reynd að við höfum ekki efni á að
styðja við mörg af þessum málefnum
lengur. Þau eru ákveðinn þjóðfélags-
legur „lúxus“ sem skera þarf niður
þegar herðir að til að hægt sé að
standa vörð um annað. Auðvitað mun
það valda sársauka og þrýstihópar
munu berjast grimmilega fyrir því að
nákvæmlega þeirra verkefni lendi
ekki undir hnífnum. Hér verða menn
að sýna þor og festu.
Við verðum að nálgast útgjöld hins
opinbera með breyttu hugarfari. Við
þurfum að skilgreina hvaða þjónustu
beri að veita og gera þá kröfu að hún
sé veitt á hagkvæman hátt.
Þetta tvennt, það er skynsamleg
forgangsröðun á verkefnum hins op-
inbera og aukin skilvirkni í rekstri,
er eina raunhæfa leiðin til að draga
úr útgjöldum og ná þar með nauð-
synlegu jafnvægi í ríkisfjármálum án
þess að draga um of úr nauðsynlegri
þjónustu.
Eftir Ingva Þór
Elliðason og
Arnar Jónsson
»Krafa um hraða
lækkun ríkisútgjalda
kallar á almennar að-
gerðir. Slíkt er gjarnan
kallað flatur niðurskurð-
ur og er andstæða mark-
vissrar hagræðingar
Ingvi Þór Elliðason
Ingvi Þór er forstjóri Capacent á Ís-
landi. Arnar Jónsson er stjórnsýslu-
ráðgjafi hjá Capacent á Íslandi.
Sparnaður er mikilvægur
en hagræðing nauðsyn
Arnar Jónsson