SunnudagsMogginn - 31.07.2011, Qupperneq 30

30 31. júlí 2011
Þ
að hefur verið lærdómsríkt að
fylgjast með viðbrögðum
Norðmanna við voðaverk-
unum, sem þar voru unnin fyr-
ir viku. Samstaða þjóðarinnar er alger.
Fólk hefur leitað styrks í þeirri samstöðu.
Jens Stoltenberg, forsætisráðherra, hefur
komið fram sem sannur landsfaðir. Þetta
eru viðbrögð þroskaðrar þjóðar.
Það hefur líka verið athyglisvert að
fylgjast með viðbrögðum brezka þingsins
vegna fjölmiðlahneykslisins þar í landi.
Áður höfðu stjórnmálamenn bugtað sig
og beygt fyrir fjölmiðlakónginum Rupert
Murdoch, sem hafði deilt og drottnað í
krafti fjölmiðla sinna með blíðmælgi eða
hótunum og ofsóknum, peningum og
mútum. Þegar eitt blaða hans notfærði
sér hvarf og morð á unglingsstúlku sjálfu
sér til framdráttar ofbauð brezku þjóð-
inni, þingið sameinaðist, sem varla gerist
nema á dimmustu dögum stórstyrjalda og
hristi af sér ok blaðakóngsins. Vísbend-
ingum um að hann ætlaði að reyna gamla
takta á ný yrði áreiðanlega mætt með al-
mennri fordæmingu.
Alvarlegir atburðir í lífi þjóða geta sam-
einað þær og forystumenn þeirra risið
upp og orðið leiðtogar.
Svo langt er hægt að ganga í ómerki-
legum og svívirðilegum vinnubrögðum
að heilum þjóðum ofbjóði og pólitískir
andstæðingar sameinist um að tryggja
meiri hagsmuni en sína eigin og flokka
sinna.
Þótt hrunið haustið 2008 sé einhver
dramatískasti atburður sem orðið hefur í
lífi íslenzku þjóðarinnar á lýðveldistím-
anum hefur það ekki orðið til þess að
sameina þjóðina. Kannski vegna þess að á
yfirborðinu snýst það að mestu um pen-
inga og peningar sundra yfirleitt fólki en
sameina ekki.
Þó er það svo, að hrunið á sér dýpri
rætur. Það snýst ekki einvörðungu um
peninga. Það snýst um samfélagsgerðina,
samskipti og tengsl okkar í milli, hið lok-
aða samfélag fámennisins, fjölskyldu-,
vina- og kunningjatengsl. Ef við tökumst
ekki á við þær rætur vandans verður nýtt
hrun.
Það eru hins vegar engar vísbendingar
um að við sem þjóð ætlum að takast á við
hinar dýpri ástæður hrunsins. Þvert á
móti. Fyrstu misserin á eftir, á árinu 2009
og fram á árið 2010, fram að birtingu
skýrslu rannsóknarnefndar Alþingis, var
umræðum í landinu töluvert stýrt af neð-
anjarðarhernaði hinna föllnu við-
skiptafylkinga, sem höfðu greinilega fjár-
muni til að skipuleggja gagnkvæma
upplýsingaleka sem að verulegu leyti
mótuðu fréttaflutning fjölmiðla. Þessi
starfsemi féll niður að mestu eftir birt-
ingu skýrslunnar, einfaldlega vegna þess
að þá voru ekki lengur forsendur fyrir
henni. Þegar allt er opið er ekki hægt að
hafa stjórn á umræðum með völdum lek-
um.
Þótt skýrslan gæfi tilefni til að kafa
dýpra í umræðum um ástæður ófaranna
var það ekki gert m.a. vegna þess, að þeir
sem mest móta þjóðfélagsumræður á Ís-
landi, stjórnmálamenn, fjölmiðlar, há-
skólastéttir, virtust ekki hafa áhuga á því.
Af hverju ekki?
Að auki er ljóst, að margir þeirra sem
mest komu við sögu í aðdraganda hruns-
ins eru enn virkir í íslenzku viðskiptalífi,
ýmist beint eða óbeint. Er það sjálfsagt?
Niðurstaðan er sú, að íslenzka þjóðin
hefur aldrei náð því að sameinast í við-
brögðum við hinum dýpri ástæðum ófar-
anna haustið 2008. Og enginn af kjörnum
fulltrúum hennar og forystumönnum
hefur risið upp og orðið sá leiðtogi sem
þjóðir þurfa á að halda við slíkar að-
stæður.
Höfum við misst af tækifærinu til að
skapa slíka samstöðu? Sennilega.
En það er hins vegar aldrei of seint að
hefja opnar umræður um grundvallar-
veikleikana í samfélagsgerð okkar. Þegar
við horfum til Evrópu, úr þeirri fjarlægð,
sem við búum við hér, sjáum við vel þá
bresti sem eru í sameiginlegu gjaldmið-
ilskerfi evruríkjanna en við sjáum ekki
jafn vel brestina í okkar eigin þjóðfélags-
gerð.
Meginástæðan fyrir því að hér var ekk-
ert gert í aðdraganda hrunsins þrátt fyrir
óveðursskýin sem hrönnuðust upp vet-
urinn 2006 og sumarið 2007 var sú, að við
búum í lokuðu klíkusamfélagi og það
hentaði ekki hagsmunum þeirra sem því
réðu þá stundina að rugga bátnum með
róttækum aðgerðum. Það hefur oft verið
talað um pólitíska samtryggingu en í
þessu tilviki var það samtrygging marg-
víslegra hagsmunaafla, banka, flokka,
hagsmunasamtaka og annarra aðila, sem
gerði það að verkum, að ekki var brugðizt
við.
Þessi samtrygging er enn til staðar með
svolítið öðrum formerkjum. Við sáum
hana að verki í Icesave-málinu. Hún
hefði ráðið ferðinni í því máli, ef þjóðin
hefði ekki fengið tækifæri til að hafa síð-
asta orðið. Það er hægt að fyrirgefa for-
seta Íslands margt fyrir að veita henni það
tækifæri.
Og í þeirri þjóðaratkvæðagreiðslu sáum
við líka hver lausnin er. Hún er sú að
þjóðin sjálf taki allar meginákvarðanir
um eigin mál í slíkum atkvæðagreiðslum.
Hið beina lýðræði er svarið.
En það verður ekki auðfengið. Hversu
margir stjórnmálamenn á Íslandi hafa
gengið fram fyrir skjöldu og hafið baráttu
fyrir beinu lýðræði? Eru stjórnmálaflokk-
arnir tilbúnir til að auka lýðræði í sínu
innra starfi? Er verkalýðshreyfingin
tilbúin til þess? Eru lífeyrissjóðirnir til-
búnir til þess?
Hluti af sálarkreppu hins lokaða klíku-
samfélags er hræðsla við skoðanir. Á Ís-
landi er helzt ekki hægt að ræða sjónar-
mið sem sett eru fram á málefnalegum
forsendum með öðru en skítkasti. Hér er
fólk fordæmt fyrir að hafa tilteknar skoð-
anir. Af hverju? Hvað er svona hættulegt
við að annað fólk hafi aðrar skoðanir en
maður sjálfur? Skoðanir voru að vísu
taldar hættulegar í Sovétríkjunum og
taldar ógna valdhöfum. En hverjum og
hverju ógna skoðanir annarra hér?
Það er ekki of seint að hefja þessar um-
ræður. Kannski leiða þær til þess að við
öðlumst þann þroska sem frændur okkar
Norðmenn hafa náð og sýnt þessa dagana.
Sálarkreppa hins lokaða klíkusamfélags
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@mbl.is
Á
þessum degi, 30. júlí árið 1419, framkvæmdu
tékkneskir hússítar (sem voru mótmæl-
endur) fyrsta svokallað gluggakast sem varð
að hálfgerðum sið hjá þessari annars frið-
sömu þjóð. Ekki er um gluggakast að ræða eins og við
þekkjum það, að einhver hendi stein í glugga, heldur
köstuðu Tékkarnir fulltrúum yfirvaldsins, út um glugga.
Presturinn Jan Zelivský var óánægður með fulltrúa valds
og kóngs og leiddi reiðan almúgann að ráðhúsi borg-
arinnar þar sem þeir stóðu fyrir mótmælum. Valds-
mennirnir horfðu á almúgann út um glugga sína og svo
kastaði einhver steini í Zelivský sjálfan úr einum glugg-
anum. Fylgismenn hans trylltust og ruddust inn í ráð-
húsið og hentu valdsmönnunum hverjum á fætur öðrum
út um glugga hússins. Þrettán meðlimir borgarstjórn-
arinnar létu lífið við fallið. Mikill órói var í Mið-Evrópu
um þessar mundir og í framhaldi af þessu gluggakasti
Tékkanna urðu mörg stríð þar sem kaþólska kirkjan
sameinaði kaþólsku þjóðirnar í krossferðir gegn mót-
mælendum í Tékklandi. En hússítarnir komu öllum á
óvart og sigruðu áratugum saman margfalt ofurefli
hinna kaþólsku herja. Þeir áttu eftir að halda velli meira
og minna fram yfir 30 ára stríðið sem skall á rúmum 200
árum seinna.
Enn áhrifameira varð gluggakast sem þeir frömdu árið
1617 en þá réðust fulltrúar mótmælenda að ráðhúsinu
sem var stjórnað af kaþólikkum og aftur hentu þeir öll-
um valdsmönnunum út um gluggana. Varð þetta upp-
hafið að hinu hrikalega þrjátíu ára stríði sem lagði Mið-
og Norður-Evrópu nánast í rúst. Inn í það stríð flæktust
allar þjóðir svæðisins, allt frá Austurríkismönnum,
Ungverjum og Tékkum til þýsku landanna, Frakka og
norður til Skandinavíu en bæði Danir og Svíar tóku
virkan þátt í hinum hrikalegu bardögum sem urðu á
þessum 30 árum með tilheyrandi hryllingi fyrir saklausa
borgara þessara landa. Valdahlutföllin í Evrópu voru
gerbreytt að stríði loknu.
Gluggakast er frekar kæruleysisleg þýðing á þessum
tékkneska sið en hann varð svo alræmdur að nýyrði
varð til um siðinn; defenestration. Þar sem de- kemur
úr latínu og merkir út um, niðurúr eða frá og fenestra er
latneska heitið á glugga.
Mörg minni gluggaköst eru þekkt í sögu Tékklands og
eftir seinni heimsstyrjöldina varð eitt mjög áhrifamikið,
en það var þegar kommúnistar voru að fremja valdarán í
landinu árið 1948. Foringi borgaralegu aflanna var Jan
Masaryk sem var sonur fyrsta forseta landsins og það var
alveg sama hvað mannorðsmorðvélar kommúnista
unnu gegn honum, Jan Masaryk var elskaður af stórum
hluta þjóðar sinnar. Í valdaráni kommúnista fóru þeir
því og hentu honum út um glugga og uppdiktuðu síðan
sjálfsmorðsútskýringar til að lægja óánægjuöldurnar.
Þess ber líka að geta að Bohumil Hrabal, þeirra ástsælasti
rithöfundur síðari tíma, lét lífið þegar hann féll út um
glugga árið 1997. En hann fékk enga hjálp við það og
fellur því ekki undir skilgreininguna á defenestration.
borkur@mbl.is
Gluggakast
Tékka
Frægt síðari tíma gluggakast er þegar Jan Masaryk, for-
ingja hógværu borgaralegu aflanna í Tékklandi, var hent út
um glugga af kommúnistum.
’
Fylgismenn hans trylltust og
ruddust inn í ráðhúsið og hentu
valdsmönnunum hverjum á
fætur öðrum út um glugga hússins.
Þrettán meðlimir borgarstjórn-
arinnar létu lífið við fallið.
Frægt var gluggakast Tékka 30. júlí 1419 en enn frægara
varð gluggakast þeirra árið 1618. Vegna þessa varð til ný-
yrðið defenestration í mörgum tungumálum.
Á þessum degi
30. júlí 1419