Teningur - 02.12.1985, Blaðsíða 6

legt. Sá maður sem vill hafa eitthvert
vit í lífi sínu vísar því frá sér hverri
þeirri athöfn sem ekki á sér orsök og
tilgang. Allar ævisögur eru skráðar á
þennan hátt. Lífið virðist vera lýsandi
ferli orsaka og afleiðinga, ósigra og
sigra og maðurinn beinir óþolinmóður
sjónum sínum að orsakatengslum at-
hafna sinna og hraðar þar með enn sínu
æðisgengna kapphlaupi til dauðans.
Við því að heimurinn er orðinn að
röð orsakabundinna atburða segir
skáldsaga Sternes, með formi sínu einu
saman: Hið skáldlega býr ekki í at-
burðarásinni, heldur þar sem atburða-
rásinni linnir; þar sem brúin milli orsak-
ar og afleiðingar brotnar og þar sem
hugsunin flakkar um í yndislegu iðju-
leysi frelsisins. Hið skáldlega við tilver-
una, segir saga Sternes, felst í útúrdúr-
um. f>að felst í hinu óútreiknanlega.
Það er handan við orsakirnar. Það er
sine ratione: án ástæðu. Það er handan
við setningu Leibniz.
Það er því ekki unnt að meta aldar-
andann eingöngu út frá hugmyndum
aldarinnar, fræðilegum hugtökum, án
þess að taka listina með í reikninginn
og skáldsöguna sérstaklega. Nítjánda
öldin fann upp járnbrautina og Hegel
þóttist þess fullviss að hann hefði höndl-
að sjálfan Heimsandann. Flaubert
uppgötvaði heimskuna. Ég þori að full-
yrða að það sé merkasta uppgötvun
þeirrar aldar sem er svo stolt af sinni
vísindalegu hugsun.
Auðvitað velktust menn ekki í vafa
um tilveru heimskunnar fyrir daga
Flauberts, en menn skildu hana á dá-
lítið annan hátt: Hún var einfaldlega
álitin skortur á þekkingu, og það var
ágalli sem unnt var að ráða bót á með
menntun. En í skáldsögum Flauberts er
heimskan órjúfanlega samofin mann-
legri tilveru. Hún fylgir vesalings
Emmu alla ævi, alla leið að ástarsæng
hennar og banabeði, þar sem tveir víð-
kunnir agelastar, þeir Homais og Bo-
urnisien, þrugla áfram um stund eins og
þeir séu að fara með eftirmæli. En það
sem er mest sláandi og hneykslanlegast
í sýn Flauberts á heimskuna er þetta:
Heimskan víkur ekki fyrir vísindunum,
tækninni, framförunum, nútímanum;
þvert á móti, við framfarirnar tekur
hún einnig framförum!
Af illkvittnislegri ástríðu safnaði
Flaubert stöðluðum frösum sem fólkið
umhverfis hann lét falla af vörum til
þess að láta líta svo út sem það væri
gáfað og fylgdist með. Upp úr því bjó
hann til hina vinsælu Orðabók yfir við-
teknar hugmyndir. Notfærum okkur
þennan bókartitil og segjum: Heimska
nútímans táknar ekki fáfræði heldur
hugsunarleysi viðtekinna hugmynda.
Uppgötvun Flauberts er afdrifaríkari
fyrir framtíð heimsins en allar bylting-
arkenndustu hugmyndir Marx og Fre-
uds samanlagðar. Það er sem sé hægt
að ímynda sér framtíðina án stéttabar-
áttu eða án sálgreiningar, en ekki án
ómótstæðilegrar flóðbylgju viðtekinna
hugmynda. Innritaðar í tölvur og út-
breiddar í fjölmiðlum geta þær fljótt
orðið að afli sem fótumtreður alla frum-
lega og einstaklingsbundna hugsun og
kaffærir þar með sjálfan kjarna hinnar
evrópsku menningar nútímans.
Einum áttatíu árum eftir að Flaubert
ímyndaði sér Emmu sína Bovary, á
fjórða áratug þessarar aldar, skrifaði
meiri háttar skáldsagnahöfundur, Vín-
arbúinn Hermann Broch þessi orð:
„Nútímaskáldsagan berst hetjulegri
baráttu við kitsch flóðbylgjuna en kitsc-
hið kollvarpar henni að lokum.“ Orðið
kitsch, sem fæddist í Þýskalandi um
miðja síðustu öld, táknar afstöðu þess
sem vill fyrir hvern mun geðjast sem
flestum. Til þess að falla í kramið verð-
ur að fara með það sem allir vilja heyra,
ganga í þjónustu viðtekinna hugmynda.
Kitsch er ekkert annað en heimska við-
tekinna hugmynda þýdd yfir á mál feg-
urðar og tilfinninga. Það kemur okkur
til að gráta ljúfum tárum yfir sjálfum
okkur og hversdagsleika hugsunar okk-
ar og tilfinninga. Að fimmtíu árum liðn-
um eru orð Broch nú orðin enn sannari.
Með tilliti til ófrávíkjanlegrar nauðsynj-
ar' þess að falla í kramið og vinna þann-
ig athygli sem flestra, er fagurfræði fjöl-
miðlanna óhjákvæmilega fagurfræði
kitschins. Og eftir því sem fjölmiðlarnir
þrengja sér æ meir inn í líf okkar verður
kitschið að daglegri fagurfræði okkar
og siðferði. Stjórnmálamenn eru metn-
ir eftir atkvæðamagni, bækur eftir met-
sölulistum. Þar til nýlega táknaði nút-
ímastefna ósleitilega uppreisn gegn við-
teknum hugmyndum og kitschi. Það
sem er nútímalegt í dag er samslungið
óheyrilegum lífskrafti fjölmiðlanna og
að vera í nútímanum táknar æðis-
gengna áreynslu til þess að vera með,
vera eins, vera ennþá meira eins en
hinir. Nútímaleikinn er kominn í föt
kitschins.
Agelastarnir, hugsunarleysi viðtek-
inna hugmynda, kitschið, þetta þrennt
er einn og sami fjandmaður listarinnar
að því leyti sem hún er til orðin af
bergmáli hins guðdómlega hláturs og
hefur skapað þetta heillandi ímyndaða
svið þar sem enginn er handhafi sann-
leikans og allir eiga rétt á skilningi,
Þetta ímyndaða svið umburðarlyndisins
varð til með Evrópu nútímans, það er
ímynd Evrópu, eða að minnsta kosti
draumur okkar um Evrópu, draumur
sem oft hefur verið svikinn en býr þó
yfir nægilegu afli til þess að sameina
okkur í bræðralagi sem nær langt út
fýrir hið litla meginland Evrópu. En við
vitum að heimur umburðarlyndisins
(ímyndaðs í skáldsögunni, raunverulegs
í Evrópu) er brothættur og undirorpinn
duttlungum hverfulleikans. Við sjón-
deildarhring gefur að líta heri agelasta
sem hafa gætur á okkur. Og einmitt á
4