Svart á hvítu - 01.10.1978, Blaðsíða 44

þessari fjölbreytni er vitanlega skopstælingareðli
skífunnar, því að kvæöin verða eins ólík og fyrir-
myndirnar, sem verið er að snúa út úr, en ef reynt er
aö kafa svolítið dýpra kemur þó í Ijós að unnt er að
skipta kvæðunum í eina fjóra flokka. í fyrsta
flokknum eru þau kvæði sem snerta að einhverju
leyti sveitina, þaö eru ,,saga úr sveitinni" og ,,or-
feus & evridís". í öðrum flokknum eru þrjú ,,sögu-
Ijóð", sem vísa aö nokkru leyti aftur til fyrstu skífu
Megasar: kvæöin tvö um síra Sæma og svo „Jón
Sívertsen". í þriðja flokknum eru tveir „mansöngv-
ar“ (eins og við höfum áður kallað þá) sem vísa
einnig aftur til fyrstu skífunnar: þaö eru „paradís-
arfuglinn" og „við sem heima sitjum". Loks verður
aö telja fjögur kvæði, sem heyra ekki til neins af
þessum flokkum, en virðast þó við fyrstu sýn heldur
ekki eiga margt sameiginlegt. Það eru „heim-
spekilegar vangaveltur um þjóðfélagsstöðu",
„gamli skrjóðurinn", „útumholt&hólablús" og „fá-
tækleg kveðjuorð (til-)“. Við skulum nú reyna að líta
á hvern flokk fyrir sig.
Fyrsta kvæöió á eftir inngangskvæðinu er „saga
úr sveitinni" sem er áreiðanlega eitt myrkasta og
dulráðasta kvæði Megasar. í fljótu bragði gæti
maóur haldið aó það væri undantekning frá því
sem áður var sagt að kvæði skífunnar væru yfirleitt
skopstælingar: það er ekki skopstæling á neinu
sem áður var ritað. En ef við lítum á það í samhengi
við fyrri verk Megasar kemur þó ein túlkun strax
upp í hugann: það má nefnilega líta svo á að þessi
saga úr sveitinni sé dæmi um þær „sögur að norð-
an" sem barþjónninn sagöi ego í kvæðinu „gamla
gasstöðin við hlemm" á „blindgötunni". Þessa
skýringu hefur Megas sjálfur sett fram í viðtali sem
birtist í Vísi (30. október 1977), en ýmis atriði í
kvæðinu sjálfu renna sterklega undir hana stoðum.
Viö munum aö þjónninn sagöi m. a. að allt heföi
haft tungur í sveitinni fyrir norðan, en í þessari
„sögu úr sveitinni" hittir kötturinn músina, og
„þau ræddu um fólsku
frakka á pólsku".
í sögum þjónsins greindi frá „sjóreknum hræjum,
sem drýgðu forðann", en þetta kvæði endar einmitt
á því að „bóndasonurinn sá einn sjórekinn
mannsfót". Loks má taka það fram að „saga úr
sveitinni" virðist einnig gerast fyrir noróan eins og
sögur þjónsins, því að kötturinn og músin „dreyptu
á norölenzkum djús".
Frá því var áöur sagt, að í sögum þjónsins að
norðan blandaðist saman veruleiki, þjóösögur og
hugarórar, en kjarni málsins var sá, að ego kvæö-
isins, sem fæddur var og alinn á mölinni, átti þess
engan kost að véfengja þær — sjá þær í réttu Ijósi
og vega og meta hin ýmsu atriði þeirra. Við getum
þó gert ráð fyrir því að einhver innri rökvísi hafi
verið í sögunum: þær hafi haft upphaf og endi og
einhverja skipulega byggingu, enda kemur a. m. k.
orsakalögmálið fyrir í endursögn ego: við einu
hræinu var ekki snert, af því að það var af Mára. En
þegar litið er á „sögu úr sveitinni" verður í fljótu
bragði ekki annaó séð en í því sé engin heil brú: í
sjö vísum (af átta) kemur einhver ný persóna til
sögunnar, yfirleitt jafn óljós og myrk og aðrar, og
þar segir stöóugt frá nýjum atriðum, sem oft eru
illskiljanleg og ekki í neinu sambandi við það sem á
undan var komið. Um þetta verður einungis sagt,
að persónurnar eru venjulegar persónur úr
„venjulegum" sögum úr sveitinni — og atvikin eru
ýmis venjuleg atvik úr sveitasögum (t. d. ,,&
bóndadóttir hún dró einn dáindis þyrskling úr sjó"),
eöa eitthvað sem lítur út eins og alger skrumskæl-
ing á þeim ("& kindin hún kveinaöi hátt svo klerkur
hann brotnaði í smátt"). Þessi sveitasaga, þar sem
öllu ægir saman án nokkurs samhengis, er því e. k.
skopstæling á sveitasögum, og þá kannske fyrst og
fremst hinum óskráðu sögum þjónsins, en hér er
það ego úr „gömlu gasstöðinni við hlemm" sem
talar og þetta er því skopstæling sem verður til í
huga manns, sem heyrt hefur blendnar sögur af
óþekktum veruleika. Hún er fjarlægur draumur um
horfið þjóðfélag, sem til var á undan því þjóðfélagi,
sem röddin lifir í.
Ef við lítum á kvæðið frá þessu sjónarmiði, veröur
reyndar ýmislegt Ijósara. Það segir frá bændafjöl-
skyldu og viö söguna koma maður og kona,
bóndasonur og bóndadóttir, klerkur, nautið hálf-
dán, búkolla, kindin, kötturinn meyvant og músin,
en það sem mannfólkið á sameiginlegt er að „þau
lifóu í sátt & samlyndi & trú ...“ Karlinn hugsar e. t.
v. mest um fræðistörf, eins og sagt er um ýmsa
gáfaða bændur á fyrri tíð, en konan eldar og
spinnur og dóttirin veiðir fisk og sýður. Sami frið-
urinn ríkir meðal dýranna, því að kötturinn ræðir
friðsamlega við músina — en á það má líta sem
íslenska staðfærslu (eða skopstælingu) biblíu-
stefsins um Ijónið og lambið — og utan um allt lýkst
hringrás náttúrunnar. Reyndar styttir skáldið hana
mjög og snýr henni við, því aó sú hringrás, þar sem
grösin vaxa við sólarylinn, jurtaætur nærast á þeim
og skapa jafnframt áburð fyrir frekari grasvöxt, er
hér dregin saman í eina fárániega mynd:
„í haga var búkolla á beit
& brennandi vorsólin skeit"
en það er vitanlega í fullu samræmi við skopstæl-
ingareðli þessa texta.
í kvæðinu er því komin sú fegraða mynd af
sveitalífinu, sem mjög hefur verið haldið að borg-
arbörnum — lýsing hins óspillta og friðsamlega
þjóöfélags áður en borgarsorinn kom til sögunnar.
En inn í þennan friðsæla heim læðast annarlegir
hlutir. I’ einhverri óskiljanlegri innrás hryllingsins
bíða aöalpersónurnar skyndilega bana á vofeifleg-
an hátt, án nokkurs aödraganda eða skýringar: allt í
einu liggur húsfreyja önduð úti í hlöðu („úr vikun-
um vætlaði blóö"), og ekki verður um það villst að
þaö er fótur bóndans, sem rekur upp á fjörurnar í
kvæðislok. Þótt þessi óhugnaður sé í algeru ó-
samræmi viö annað í sögunni, rýfur hann ekki
sveitasæluna að fullu, því að hann snertir aðeins
mennina, en dýrin (sem verða e. t. v. fyrir áreitni
42
SVART Á HVÍTU