Austurland - 23.12.1984, Qupperneq 9

JÓLIN 1984.
9
Ármann Halldórsson:
Tvenn kynni af Könum
Langir rauðir blossar teygðu sig á eftir sendingum úr þessum byssum.
Mér auðnast víst aldrei að geta
hælt mér af miklum kynnum við
þá þjóð sem Bandaríkin byggir,
hef aldrei þangað vestur komið.
Þó dettur mér í hug að segja frá
tveimur atvikum í sambandi við
menn af bandarískum toga.
Hið fyrra er frá Seyðisfirði,
nánar tiltekið úr útgerðarþorpinu
sem áður var þar út með firðinum
að sunnan og kallaðist Eyrar,
stundum Þórarinsstaðaeyrar,
því að mestur hluti þess var í
landi Þórarinsstaða á grónum
eyrum niðri við sjóinn. Á stríðs-
árunum kenndi eg krökkum þar
þrjá vetur, 1941 - 1944. Tvo síð-
ari vetuma vom Bandaríkja-
menn þar með herbúðir í svo-
nefndu Háahrauni skammt innan
við Þórarinsstaði og höfðu fall-
byssustæði á allhárri brekkubrún
upp af skólanum, litlu múrgráu
húsi sem enn stendur.
Úr fallbyssunum þar dúndmðu
þeir Kanar á þýskar flugvélar sem
þráfaldlega flugu yfir fjörðinn.
Líklega hafa fáir staðir á landinu
verið í jafnnáinni hervemd og
Eyraþorpið, og það bar við er lit-
ið var til lofts að langir rauðir
blossar teygðu sig á eftir sending-
um úr þessum byssum, en aldrei
jafnferlega og þegar þeir vom að
spreyta sig á flugvélunum sem
sökktu olíuskipinu E1 Grillo. Þá
heyrðist ekki mannsins mál fyrir
hávaða, og rúðumar, sem vom
orðnar hálflausar í fögunum,
skröltu mikið. Þetta bar upp á í
miðjum tíma og krakkamir vein-
uðu og bölvuðu á víxl, en engum
varð líkamlega meint af fyrir-,
ganginum, tæpast andlega
heldur.
Áður en eg vissi af var eg orð-
inn túlkur þarna á Eyrunum. Eg
hafði lært dálítið í skólaensku,
sem einkenndist annars vegar af
orðfæð, en hins vegar af sæmi-
legri málfræðinotkun í óreglu-
legum sögnum, tilvísunarfor-
nöfnum og ámóta stagli. En eg
var óvanur að beita þessu náms-
bókaklúðri við lifandi menn -
og nú er komið að fyrra atriðinu
sem mér er minnisstætt.
Það var í sólskini og blíðu veðri
síðla vetrar 1943, að eg átti erindi
í sambandi við kennslu út í
Austdal sem er bær, nú í eyði,
út með firðinum að sunnan. Þar
bjuggu Þormóður Sigfússon frá
Staffelli í Fellum og kona hans,
Helga Vilhjálmsdóttir frá Dala-
tanga. Þormóður þurfti að huga
að kindum í haga og gekk með
mér á leið til baka að afloknum
erindum. Þá barst í tal að hann
ætti folaskratta sem endilega
þyrfti að vana, en það verk kunni
enginn í Seyðisfirði. Honum datt
í hug að ef til vill fyndist dýra-
læknir í herflokknum í Háa-
hrauninu og bað mig að athuga
það og hvort sá væri þá tilleiðan-
legur að draga úr folatötrinu. Eg
féllst á það og var á leiðinni að
velta því fyrir mér hvemig eg gæti
komið orðum að erindinu. Dýra-
læknir væri sjálfsagt animal
doctor, en að gelda, hvað var
það? - og hver vom nöfn við-
komandi líffæra?
Eg rataði í foringjaskálann en
fékk þó varðmanninn í her-
búðahliðinu til að ljá mér fylgd
um þennan hluta fósturjarðar-
innar svo að sjá mætti að ekki
væri hér ótíndur snuðrari á ferð.
Mér var tekið með ágætum,
fengið þægilegt sæti, og þjónn
foringjanna, gelgjulegur ungl-
ingsstauli kominn á þennan
norðurhjara, að því er útlit
benti til alltof ungur til her-
mennsku, hann setti fyrir mig
bjórkönnu og kökur á snotrum
pjáturdiski. Tveir úr foringja-
hópi, sem eg þekkti, settust hjá
mér, en aðrir tveir eða þrír sátu
á yfirbreiddum járnrúmum við
langvegg skálans og yfir rúmum
héngu myndir heiman að af
húsum, konum, börnum og lík-
lega foreldrum. Bjórinn rann
vel niður og steig reyndar svolít-
ið upp líka og þá fór eg að böggl-
ast við erindið svo að úr varð
samtal eitthvað á þessa leið:
Eg: - Do you know the farm
here in the neighborhodd, Aust-
dalur?
Þeir: - Yes.
Eg: - The farmer there has a
fool.
Þeir: - You mean-------?
Eg: - I mean a young horse.
Þeir: - Yes of course.
Eg: - He vants a a a, he vants
a animal doctor.
Þeir: - O yes.
Eg: - Have you anibody who
can take away the, the-------I
want the right word, but you
know the fool, no the young
horse, has tow little things
beetvin its legs, I mean the hind-
feet, in a kind of pocket, skin-
poket. The farmer wants those
things be takan away.
Þeir: - Why?
Eg: - For you see, the young
horse may make a horse child
in the (hver andskotinn er meri
á ensku?) in the girl horses.
Meira þurfti ekki. Af þessu
hrognamáli drógu þeir þá ályktun
að Þormóður bóndi í Austdal
færi fram á að fenginn yrði dýra-
læknir, ef slíkur maður fyrirfynd-
ist í herflokknum, til að vana
fola. Jafnsnemma og erindið varð
ljóst spratt upp einn þeirra er á
rúmunum sátu eða lágu og nefndi
nafn á manni sem auðheyrilega
var háttsettur í herflokknum - og
einmitt dýralæknir að mennt.
Jafnframt upphófst mikil kæti og
ráðagerðir og nú var þjóninum
falin á hendur forganga í málinu.
Hann hringdi í umræddan yfir-
mann og skálabúar stóðu í hnapp
kringum þjóninn til að forvitnast
um svör hins háttsetta. Eg heyrði
auðvitað ekki hverju hann svar-
aði, en af svip og niðurbældu flissi
áheyrenda mátti skilja að hann
tók erindinu fjarri, í geldinguna
vildi hann ekki fara.
Ferfætlingurinn slapp við
hernámsgeldinguna.
Hitt atvikið er af öðru tagi en
hersetan hér á stríðsárunum og
gerðist um níu árum eftir stríð.
Forsagan var sú að Bandaríkja-
manni, Marshall að nafni, fræg-
um hershöfðingja og myndar-
legum manni eftir myndum að
dæma, datt í hug að hressa upp
á vissan hluta heimsbyggðarinnar
með því að verja nokkrum hluta
stríðsgróða Bandaríkjanna til
lagfæringa í stríðsrústunum.
Þetta þótti heillaráð í Bandaríkj-
unum og víðar, var kallað Mar-
shallaðstoð. Af einhverjum
ástæðum komust íslendingar á
þennan spena, enda þótt hér væri
nokkur stríðsgróði samankom-
inn á seinni tíð. Sumir töldu að
með þessu væri verið að styrkja
hin andlegu hlið hersetu sem þá
var aftur komin á frá 1951 og átti
að vísu ekki að haldast til fram-
búðar, en hefur nú samt sem áður
dregist nokkuð á langinn.
Nokkrum hluta þeirrar upp-
hæðar sem hingað barst af þess-
um skerfi var varið til að kenna
íslenskum bændum að rækta land
svo að landbúnaðurinn mætti
hefjast af því molbúastigi sem
þeir vestra hugðu hann á.
Kennslan var fólgin í tilrauna-
starfsemi í landbúnaði og þannig
framkvæmd að víðs vegar um
sveitir lands var komið upp til-
raunareitum í túnum og dreift á
þá mismunandi tegundum og
magni áburðar. Nokkrir slíkir
reitir voru að sjálfsögðu á Aust-
urlandi.
Og nú bar svo við vorið 1954
að eg var þá um tíma settur skóla-
stjóri á Eiðum. Þá er það einn
góðan veðurdag að hringt er til
mín frá Búnaðarfélagi íslands
(má eg segja) og eg beðinn að
taka á móti sérstökum sendi-
manni amerískum sem eigi að
ferðast hér um og líta eftir áður-
nefndum tilraunareitum. Eg ját-
aði þessu og skömmu síðar kom
maðurinn. Hann var á litlum og
þröngum fólksvagnsbíl og með
honum kona hans og tvö böm
þeirra á þessari yfirreið um
landið. Mjög viðkunnanlegt fólk
og kom á laugardegi, fékk tvö
herbergi í skólanum og mallaði í
sig sjálft. Konan hélt kyrru fyrir
í skólanum 2-3 daga meðan
eftirlitsmaðurinn þveittist í bíln-
um um Hérað og norðurfirðina
til að skoða áburðarreitina og líta
eftir hvort þeir væm forsvaran-
lega hirtir, slegnir reglulega, vigt-
uð taðan af þeim, haldnar skýrsl-
ur og geymd sýnishom, líklega
til efnagreiningar. Eg hafði feng-
ið Gissur Erlingsson, sem þá var
endurvarpsstjóri á Eiðum og
ágætur enskumaður, til að vera
með manninum og túlka, en hinn
ameríski sagði að þess þyrfti
ekki, eg talaði ágæta ensku og
skyldi bara koma með honum ef
eg mætti vera að. Eg var til í það
þótt eg vissi ekki hvað áburður
er á ensku, en hann talaði skýrt
og miklu betra að koma orðum
við hann en marga hermennina
sem eg reyndi að bögglast við á
stríðsárunum.
Svo tókum við sunnudaginn
snemma og náðum einhverjum
Fellamönnum í rúminu, en þeir
brugðust snarlega við, sýndu reit-
ina, skýrsluna og tuggur í bréf-
pokum, því að þetta var fyrir
plastöld, og eftirlitsmaðurinn var
hinn ánægðasti. Við hlustuðum
andaktugir á morgunmessuna í
útvarpstækinu í bílnum og eg
reyndi að útleggja aðalefni morg-
unfrétta. Svo kom létt músík með
enskum og amerískum slögur-
um, þá skrúfaði hann fyrir „með
þínu leyfi“ sagði hann. Hann tal-
aði aldrei um að vegurinn væri
vondur og var mjög hrifinn af
mikilli esslaga blindbeygju við
brú í Útfellunum, enda var hún
snilldarverk, og svo var ekið upp
að Klaustri og í Bessastaði.
Á úteftirleið töluðum við um
daginn og veginn eins og
gengur. Hann spurði mig t. d.
hvort nokkurs staðar fyrirhittust
kommúnistar á svona af-
skekktum slóðum heimsbyggð-
arinnar og eg sagði honum að
svo væri og benti meira að segja
á bæ, þar sem Einar var að hirða
hey, og sagði að þarna væri
kommúnistaframbjóðandi til
hreppsnefndarkosninga sem
fóru fram í Eiðaþinghá einmitt
þennan dag og voru aldrei því
vant með svolitlu pólitísku
bragði. Þá bauðst hann til að
aka mér á kjörstaðinn í Breiða-
vað og eg þáði það með
þökkum. Hann beið mín á hlað-
inu meðan eg skrapp inn og kaus
„kommúnistann" eins og hann
mundi hafa nefnt viðkomandi
lim sósíalistaflokksins.
Daginn eftir skrapp eg með
honum á Seyðisfjörð að skoða
tilraunareit í Fjarðarseli í
umsjá Sigtryggs Björnssonar
frá Gilsárteigi. Á uppeftirleið-
inni hafði hann orð á, mjög var-
færnislega að vísu, að sér þætti
einkennilegt að enginn þeirra
bænda sem tilraunareitina
hefðu með höndum hefði látið
í ljós þakklætisvott til USA fyrir
að koma á þessum geysiþýðing-
armiklu tilraunum sem kynnu
að skipta sköpum í íslenskum
landbúnaði. Morguninn eftir
hvarf hann á braut.
Og nú leið og beið og eg minnt-
ist æ sjaldnar þessa ferðalags með
bandarískum eftirlitsmanni um
uppsveitir Héraðs og á Seyðis-
fjörð. Og svo rann upp kosninga-
vorið 1978. Þá var eg að sveitast
yfir lokabindi bóka þeirra sem
Búkolla nefnist. Þar er í fjórða
bindinu mjög glögg og greinar-
góð búnaðarsaga Múlasýslna eft-
ir Pál Sigbjömsson og aðallega
fjallað um tímann síðan 1954.
Þar er á bls. 158 - 159 sagt frá
fjárframlögum Bandaríkjanna í
tilraunastarfsemi þá sem eg hef
nú verið að minnast á. Hún bar
þann árangur fyrst í stað að árið
1960 varð meðalheyskapur af
hektara um helmingur umfram
meðallag, svo stórkostlegur varð
hinn skjóti árangur af þessum
fjárstyrk sem kenndur er við
ameríska hershöfðingjann
Marshall. En dýrðin stóð ekki
lengi, því að sú köfnunarefnis-
brúkun sem upp var tekin í trú
á þessar tilraunir reyndist til lang-
frama hinu íslenska gróðurlendi
hreinasta ofraun. Afleiðingin
varð (með fleiri orsökum að vísu)
hið stórfellda kal á sjöunda ára-
tugnum þegar litlu munaði að
fjöldi jarða legðist í eyði. Yfir
slíkum eyðingarmætti bjó þessi
tilraunastarfsemi sem hinn við-
kynningargóði Bandaríkjamaður
var að líta eftir áðumefnt sumar.
Það var því ekkert að þakka,
en sumir eru víst þeirrar
skoðunar að eðli sumra gjafa
fylgi það sem folinn í Austdal
slapp við forðum.