Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2005, Page 156

154
Katrín Axelsdóttir
Elstu dæmi um stirðnaða liðinn hvoru-, sem mark er takandi á, eru
frá síðari hluta 15. aldar. Ekki löngu síðar fara ótvíræð dæmi um for-
nafnið hvor tveggja að sjást í íslenskum heimildum að einhverju
marki, sbr. 3.4. Þetta er kannski ekki tilviljun. Kannski má leiða get-
um að því að þetta tvennt tengist. Beyging hvortveggi var ríkjandi í
fomu máli. Á 15. öld fer beygingin kannski að eiga erfitt uppdráttar.
Upp kemur tilhneiging til að losna við innri beygingu (eða þá að það
sem áður var túlkað sem tvö orð er nú túlkað sem eitt). Tvær leiðir eru
færar: Annars vegar að taka upp stirðnaðan fyrri lið og hins vegar að
halda fyrri lið beygðum og hafa síðari lið óbreyttan. Hvortveggi (al-
beygt) stendur þama frammi fyrir tveimur kostum og velur þá báða.
Það tekur upp stirðnaðan fyrri lið og getur líklega af sér nýtt fomafn,
hvor tveggja (hálfbeygt). Og svo var til að báðum leiðum væri bland-
að saman því að hvor tveggja gat líka fengið stirðnaðan fyrri lið, þótt
það væri sjaldgæft.91
Afleiðingin af þessum hræringum er síðan sú að í málinu fara að
tíðkast tvær beygingar, hvortveggi (með hliðarmyndum) og hvor
tveggja, og auk þess geta komið fyrir í beygingunum tveir stirðnaðir
liðir (hvoru- og hvor-). Staðan er því töluvert flóknari en hún var áður
en þessar hræringar hófust, þó svo að segja megi að stirðnaður liður
og beyging hvor tveggja hafi hvort á sinn hátt verið þróun í átt til ein-
foldunar. Þetta ástand kann svo að vera ein ástæða þess að margir
veigra sér nú við að nota fomöfnin, enda hefur dregið úr notkun þeir-
ra og báðir oft notað í staðinn (sbr. nmgr. 45).
4.4 Aðrar breytingar
Hér verður fjallað um tvær breytingar í viðbót. Sú fyrri snertir bæði
beygingu hvortveggi og hvor tveggja, hin síðari átti sér aðeins stað í
beygingu hvortveggi. Umfjöllunin er hér í knappara lagi enda eiga
þessar breytingar það sameiginlegt að dæmi um þær em afar fá.
91 Stirðnað hvoru- á undan tveggja alls staðar í beygingu hvor tveggja hefði í för
með sér algert samfall í beygingunni, eina mynd beygingarinnar yrði hvorutveggja.
Það er ekki mjög hentugt (sbr. dæmið í (16) í 3.8) og ekki í samræmi við það sem
tíðkast í íslensku beygingarkerfi.