Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2005, Page 163

Beyging hvortveggi og hvor tveggja í tímans rás 161
Hugsanlega má gera ráð íyrir tengslum milli uppkomu stirðnaða
liðarins hvoru- og þess að beyging hvor tveggja fór að sjást að ein-
hverju ráði, en þetta virðist gerast á svipuðum tíma, á síðari hluta 15.
aldar og um 1500. Ef til vill er þetta hvort á sinn hátt svar við flókinni
beygingu fomafhsins hvortveggi (innri beyging, hliðarmyndir). Ann-
ars vegar stirðnar íyrri liður hvortveggi og hinn síðari beygist áíram.
Hins vegar kemur upp, eða er notuð í meira mæli en áður, beyging
hvor tveggja þar sem fyrri liður beygist en sá síðari helst óbreyttur.
Hvor tveggja gat reyndar einnig fengið stirðnaðan fyrri lið.
Segja má að stirðnaður fyrri liður og beyging hvor tveggja leiði
hvort um sig til einfoldunar. En af því að báðar þessar leiðir em fam-
ar verður staðan flóknari en hún var áður; tvær mismunandi beyging-
ar em notaðar og þær gátu þar að auki báðar fengið stirðnaðan fyrri
lið. Breytingar á beygingum leiða jafnan til þess að komið er á reglu.
En afleiðingin af þessum breytingum er miklu heldur óregla; ef aðeins
annað af þessu hefði gerst ríkti kannski jafnvægi.
Ekki kemur á óvart að bmgðist sé við óreglunni. í nútímamáli hef-
ur tvennt gerst. Annars vegar hefur beyging hvor tveggja unnið á á
kostnað beygingar hvortveggi. Hins vegar hefur líklega dregið úr
notkun beggja fomafnanna, því að báðir er gjama notað í staðinn. En
það er önnur saga og verður ekki sögð hér.
Viðauki
Greinargerð um ýmis rit sem könnuð voru í 3. og 4. kafla
JÓMSVÍKINGA saga. Hún er talin frá 1200-1230. Stuðst var við orða-
skrá Larsson (1956) um handritið AM 291 4to frá s.hl. 13. aldar.
grágás. Lagasafn íslendinga á þjóðveldisöld. Dæma var leitað í
útgáfu með nútímastafsetningu, Grágás 1997. Þar er Staðarhólsbók
(AM 334 fol) lögð til gmndvallar en bætt við því sem Konungsbók
(GKS 1157 fol) hefúr umfram. í útgáfúnni em einnig með bútar þar
sem bækumar tvær greinir á en dæmi í slíkum bútum em þó aðeins
talin einu sinni. Dæmin vom síðan borin saman við Grágás 1879 og
Grágás I—II 1852. Staðarhólsbók og Konungsbók em báðar taldar
skráðar 1250-1280 og er Konungsbók eldri.