Almanak Hins íslenska þjóðvinafélags - 01.01.1997, Blaðsíða 72

BIRTUFLOKKUN STJARNA
Peim stjörnum sem sýnilegar eru berum augum var að fornu skipt í
sex flokka eftir birtu. Björtustu stjörnurnar töldust í 1. flokki en þær
daufustu í 6. flokki. Nú á dögum er þessi hugmynd lögð til grundvallar
en birtustigin skilgreind með nákvæmni eftir mældum ljósstyrk. Fyrsta
stigs stjarna er sem næst 2,5 sinnum bjartari en annars stigs stjarna, sem
er aftur 2,5 sinnum bjartari en þriðja stigs stjarna o.s.frv. Til að tákna
millistig eru notaðar brotatölur, t.d. 1,5 eða 2,7. Samræmis vegna hefur
orðið að gefa nokkrum björtustu stjörnunum stigatölur sem eru lægri
en 1, og jafnvel lægri en 0 (mínusstig). Hærri stigatölur en 6 eru svo
notaðar til að einkenna stjörnur sem eru svo daufar að þær sjást aðeins
í sjónauka.
Fjöldi fastastjarna í mismunandi flokkum er u.þ.b. þessi:
Birtustig -1 0 1 2 3 4 5 6
Fjöldi stjarna 2 7 13 71 190 620 2000 5600
Þarna er miðað við að 6. flokkur, til dæmis, nái yfir þær stjörnur sem
eru á birtustigi frá 5,5 til 6,5. Þótt venjulega sé talið að stjörnur sem eru
daufari en þetta, sjáist ekki með berum augum, eru mörkin ekki skýr,
og þess eru dæmi að fólk með afburðasjón hafi greint stjörnur í 7. og
jafnvel 8. flokki.
Þegar birtustig stjörnu er tilgreint, er ávallt miðað við að stjarnan sé
beint yfir athugandanum. Ef stjarnan er nær sjóndeildarhring, fer ljósið
lengri leið gegnum andrúmsloft jarðar og deyfist því meira. Deyfingin
er allbreytileg, en við bestu skilyrði nemur hún 0,1 birtustigi þegar
stjarnan er í 45° hæð, 1 stigi við 10° hæð, 2 stigum við 4° hæð, 3 stigum
við 2° hæð, 4 stigum við 1° hæð og 6 stigum við sjónbaug.
STJÖRNUKORT OG STJÖRNUTÍMI
A stjörnukortum er staða hverrar stjörnu sýnd í stjörnubreidd, sem
reiknast í gráðum frá miðbaug himins til norðurs (+) eða suðurs (—),
og stjörnulengd, sem venjulega er talin í stundum og mínútum rangsæl-
is frá 0‘ upp í 24' talið frá baug sem liggur gegnum vorpunkt himins,
þar sem sólin er stödd um vorjafndægur. Þegar stjarna sem hefur
stjörnulengdina 5‘ er í hásuðri á einhverjum stað, er sagt að stjörnutími
staðarins sé 5 stundir. Ef gangur klukku er stilltur þannig að hún sýni
stjörnutíma, flýtir hún sér um tæpar 4 mínútur á dag miðað við venju-
lega klukku, en sýnir ávallt hvaða stjörnur eru í hágöngu.
Mánaðarnöfnin við jaðra kortanna á bls. 72-73 sýna hvenær ársins
viðkomandi stjörnur eru í suðri á miðnætti (lágnætti). Um miðjan des-
ember er stjörnumerkið Óríon í hásuðri um miðnæturskeið, svo að
dæmi sé tekið. Á einum mánuði flýtir stjörnuklukkan sér um tvær
stundir miðað við venjulega klukku. Áf því leiðir, að um miðjan janúar
er Óríon í hásuðri tveimur stundum fyrir miðnætti.
(70)