Almanak Hins íslenska þjóðvinafélags - 01.01.1998, Blaðsíða 96
UM SÓLARHLIÐ HÚSA
Víða gætir þess misskilnings að sólin sé alltaf jafnlengi að ganga milli
tveggja höfuðátta. Leiðbeiningar um notkun úrs sem áttavita, er finna
má í minnisbókum, styðjast við þessa hugmynd. Pá standa víða uffl
land útsýnisskífur sem eiga jafnframt að vera sólúr. Upp úr skífunni
miðri stendur lóðréttur stafur sem varpar skugga út að rönd. Á rönd-
inni eru klukkustundirnar merktar með jöfnu millibili þannig að talan
6 er vestast á skífunni, 12 nyrst en 18 austast. Þarna er gengið út frá því
að sólin sé alltaf sex stundir að ganga frá austri til suðurs og aðrar sex
að ganga frá suðri til vesturs. Hversu fjarri þetta er réttu lagi sést á
töflu sem birt er á bls. 59 í þessu almanaki. Þar kemur fram að tíminn
sem líður frá því að sól er í suðri þar til hún er í vestri er breytilegur,
allt frá 5 stundum og 13 mínútum upp í 6 stundir 47 mínútur ef miðað
er við mitt ísland.
Á sumarsólstöðum, þegar sól er hæst á himni, tekur það hana
skemmstan tíma að komast úr suðri í vestur. Eftir að sólin er komin í
vestur líður svo umtalsverður tími þar til hún gengur til viðar. Á þeim
tíma getur hún skinið á norðurhlið húsa, og gefur það tilefni til þeirra
hugleiðinga sem hér fara á eftir.
Alkunna er að sól skín að jafnaði meira á suðurhlið húsa en norður-
hliðina, það er að segja á norðurhveli jarðar. Fæstir munu þó hafa gert
sér grein fyrir því að þessi vísdómur gildir ekki á öllum árstímum, og að
þetta fer mjög eftir landfræðilegri breidd staðarins.
Meðfylgjandi línurit miðast við sumarsólstöður og sýnir skiptingu
sólskins milli suðurhliðar og norðurhliðar húss á mismunandi breidd-
argráðum norðlægrar breiddar á þessum tíma árs.
Hið fyrsta sem athygli vekur við þetta línurit er, að allt frá miðbaug
jarðar norður að hvarfbaug (23V2° N) skín sól alls ekki á suðurhliðina.
Þetta verður skiljanlegt þegar menn hugleiða að á þessum árstíma er
sólin beint yfir hvarfbaug nyrðri. Séð frá stöðum sunnan við þann baug
kemur sólin upp norðan við austur, er í norðri á hádegi og sest norðan
við vestur. Suðurhlið húsa á þessum slóðum er því stöðugt í skugga.
Ef við færum okkur lítið eitt norður fyrir hvarfbaug nær sólin að
skína á suðurhlið húsa, en þó aðeins um hádegisbilið. Eftir því sem við
förum lengra til norðurs lengist tíminn sem sólin nær að skína á suður-
hliðina uns að því kemur að sólin er jafn lengi sunnan við húsið eins og
norðan við það. Útreikningur sýnir að þetta gerist við 37° norðlægrar
breiddar. Þegar haldið er lengra til norðurs vex sólartíminn enn á suð-
urhliðinni þar til hámarki er náð, við 51° N. Við það breiddarstig skín
sól um það bil 27% lengur á suðurhliðina en norðurhliðina.
Norðan við 51° N fer norðurhliðin að vinna á uns hún hefur náð
jafnlöngum sólskinstíma og suðurhliðin. Það gerist nálægt 63,5° N sem
er svipað breiddarstig og syðsti hluti íslands er á. Þar fyrir norðan og
allt norður á heimskaut hefur norðurhliðin vinninginn. Hæsta hlutfalls-
talan norðurhliðinni í vil fæst í grennd við heimskautsbauginn, en þar
(94)