Dagblaðið Vísir - DV - 14.05.2005, Qupperneq 50

50 LAUGARDAGUR 14. MAÍ 2005
Helgarblað DV
Sigurinn sem reyndist skálkaskjól
Sendiherra Rússlands kom í sjón-
varpsfréttir á mánudagskvöldið í til-
efni af 60 ára stríðslokum. Sagði að
Stalín hefði verið ýmsum kostum
gæddur. Um kvöldið var haldið boð
í rússneska sendiráðinu - þama var
fullt af íslenskum gestum. Sendi-
herrann notaði tækifærið tii að út-
húða Morgunblaðinu sem í leiðara
hafði haldið því fram að rússnesk
stjórnvöld þyrftu að gera yfirbót
vegna glæpa Sovétríkjanna. Við-
staddir heyrðu sendiherrann segja
eitthvað á þá leið að það kæmi ekki
Rússum við hvað Sovétríkin hefðu
gert. Á veggjunum sáu þeir myndir
af sendiherranum með körlum á
borð við Brésnev og Gromyko.
Hin miklu Sovétríki
í stríðslok voru milljónir Þjóð-
verja á flótta undan sovéska hem-
um. Sovétríkin vom sigurvegarar,
það var haldin fræg sigurhátíð í
Moskvu þar sem gunnfánar þýska
hersins vom lagðir að fótum Stalíns.
Stalín var orðinn generalissimo; alls
staðar vom reist minnismerki um
hinn frækna sigur. Það var farið að
tala um „hin miklu Sovétrfld". Stah'n
notaði sigurinn til að ná stórveldis-
markmiðum sínum; Vesturveldin
gerðu afdrifarík mistök í Jalta þegar
þau gáfu eftir Austur-Evrópu og
stóra hluta Mið-Evrópu. Það upp-
hófst ljót saga þar sem óvinir Stalíns
vom framseldir í hendur hans -
þetta þykir skammarlegur blettur á
ferh Winstons Churchill. Hann hafði
neyðst til að vinna með skrattanum
en lét nú undan öllum kröfum hans.
Ekki slakað á kúguninni
Sovétborgarar trúðu því um
stund að slakað yrði á kúgurúnni;
þannig myndu þeir uppskera fyrir
» fómirnar í stríðinu. En það fór á
annan veg.
Ofsóknarbrjálæðið geisaði eins
og áður. Stalín skildi manna best að
kerfi hans myndi ekki standast ef
opnað yrði á erlend áhrif eða slakað
á klónni. Það hófst sá tími sem
kenndur er við Zhadanov; ofsafeng-
in herferð gegn „heimsborgurum".
Fyrir barðinu urðu listamenn,
menntamenn, sovéskir hermenn
sem höfðu fengið pata af Ufinu í
vestri, fýrrverandi stríðsfangar og
ekki síst gyðingar. Undir andlátið
var StaUn að skipuleggja brottflutn-
ing allra sovéskra gyðinga langt
austur í Asíu - það var m.eira að segja
byrjað að reisa skálana.
íbúatala Gúlagsins náði nýju há-
marki - 1953 er talið að 2,8 milljónir
fanga hafi verið í þessu kerfi þræla-
búða. Harðstjórinn var líka að und-
irbúa nýjar hreinsanir í kommún-
istaflokknum; undanfarin ár hefur
mikið verið ritað um þá kenningu að
hann hafi viljað herða flokkinn til að
geta hafið nýja heimsstyrjöld - úr-
sUtaormstuna sem yrði háð með
kjamorkuvopnum. Gömlu félagam-
ir vom of linir fýrir það.
-i»-V
Neistinn sem slokknaði
Það er rétt að Uta aðeins á ástand-
ið í Sovétríkjunum áður en stríðið
braust út - á þeim tíma þegar
vinstrimenn horfðu með miklum
vonaraugum til þessa draumastað-
ar. Það er nefnilega merkilegt að í
mörgum frásögnum er stríðinu lýst
sem ákveðmrm létti, þrátt fyrir allan
hryllinginn og mannfórnirnar. Eftir
kúgunina, blekkingarnar, sannleik-
ann sem breyttist sífellt, fundu
menn loks eitthvað sem hægt var að
trúa á, sameinast um. Hjá almenn-
ingi og óbreyttum hermönnum var
baráttan að sönnu hetjuleg. Þess
vegna voru svikin eftir stríðið svo al-
gjör. Þjóð sem hafði upplifað Stalín-
grad og umsátrið um Leníngrad átti
betra skflið. í staðinn tók við enn eitt
tímabil kúgunar og niðurlægingar.
Það slokknaði einhver neisti. Rússar
eru enn að gjalda fyrir það.
Blóðvél bolsévismans
Nýlega var afstaðið það tímabil
sem kennt er við Jésov, foringja
•. öryggislögreglunnar, dverginn ill-
gjama. Þetta voru stórfelldar of-
sóknir sem beindust aðallega gegn
Egill Helgason
skrifar um hátiðarhöldin
vegna 60 ára afmælis
stríðsloka.
Laugardagskj allar i
kommúnistum. Af 1996 flokks-
mönnum sem sátu flokksþingið
1934 - „þing sigurvegaranna" - voru
aðeins 59 á flokksþinginu 1939.
Stærstur hluti hafði verið handtek-
inn eða drepinn. Hámark þessa
trmabils eru sýndarréttarhöldin
1936-38, þar sem Halldór Laxness
var viðstaddur. Margir sem þar féllu
voru böðlar sem féllu fyrir hendi
böðla; að lokum var talið nauðsyn-
legt að drepa höfuðböðulinn, Jésov
sjálfan. Hann vissi of mikið og var
orðinn ruglaður af blóðvímunni.
Það er engin sérstök ástæða til að
syrgja þessa menn. Blóðvélin gleypti
bolsévikana sjálfa.
Hins vegar er ástæða til að sýna
meiri ræktarsemi öðrum fórnar-
lömbum sovétkommúnismans frá
1917. Það tók bolsévflca ekki nema
svona vikutíma að myrða jafnmarga
og keisarastjómin hafði látið drepa á
mörg hundruð árum. Bolsévíkar til-
einkuðu sér töffaralegt fas, gengu í
leðurstígvélum og leðurjökkum; það
þótti fínt að sýna skeytingarleysið
fyrir mannslífum. Lem'n talaði sjálf-
ur um blóðugt útrýmingarstríð;
nauðsyn þess að mola óvininn mél-
inu smærra og mola svo aftur.
Að mola óvininn
Öllum hömlum var sleppt í borg-
arastríðinu og á tíma rauðu ógnar-
stjómarinnar. Hungursneyðir gengu
yfir þegar búfénaður og korn var gert
upptækt hjá bændum. í hungurs-
neyðinni 1921 náðu erlendir hjálp-
arstarfsmenn að troða sér inn í land-
ið. Hungursneyðinni í Úkraínu
1932-33 var að mestu haldið leyndri
- þar er talið að hátt í 10 milljónir
hafi beðið bana. Sjálfur sagði Stalín
viö Churchill að heimsstyrjöldin
hefði verið leikur einn miðað við
þetta.
Ungir flokksmenn vom sendir út
á þennan akur - tilgangurinn var að
bijóta niður gamla bændasamélag-
ið. Menn eins og Krútsjof og Brésnef
hlutu þarna eldskírn sína. Á síðustu
ámm hafa komið fram heimildir um
fjölda uppreisna sem vom bældar
niður með ógurlegum blóðsúthell-
ingum. Samhliða þessu stækkaði
Gúlagið ört; þrælavinnuafl varð
beinlínis hluti af efnahagskerfi ríkis-
ins. Lögreglan fékk kvóta til að upp-
fylla - hún skyldi skaffa svo og svo
mikið af fólki inn í kerfið. í þeim til-
gangi var refsirammanum breytt;
það mátti fangelsa börn alveg niður
í 12 ára aldur.
Stalín treysti Hitler
Griðasáttmála Stalíns við Hitler
árið 1939 má ef til vill rekja til
diplómatískra afleikja Vesturveld-
anna. Það verður að segjast eins og
er: þeir höfðu ekkert á móti því að
einræðisríkin tortrmdu hvort öðm.
Stalín var líka hæstánægður með
þennan samning; það er skrítið að
Hitler virðist hafa verið einn af fáum
mönnum sem hann treysti nokkurn
tíma. Hitt er ráðgáta hvernig Stalín
neitaði í lengstu lög að horfast í augu
við yfirvofandi innrás Þjóðverja.
Sovétrfldn notuðu sér griðasátt-
málann til hins ítrasta. Þau lögðu
undir sig Eystrasaltsríkin og Pólland;
sovéskar sveitir vom ekki fýrr komn-
ar þangað inn en þær byrjuðu stór-
felldar ofsóknir, morð, gripdeildir og
brottflutning meintra óvina. Tahð er
að hátt í 400 þúsund Pólverjar hafi
verið fluttir til Síberíu, Kasakstan og
á heimskautasvæðin á þessum tíma.
Stah'n var sérstaklega uppsigað við
Pólverja eftir ósigurinn í stríði við þá
1920.
Morðin í Katynskógi
Þetta náði hámarki í fjöldamorð-
um á pólskum Uðsforingjum og
embættismönnum. í Katynskógi
fundust mefra en fjögur þúsund
Pólverjar í fjöldagröf - bolsévfkar
reyndu að kenna nasistum um.
Þetta var aðeins hluti fórnarlamb-
anna. í nýlegri bók, Stalin’s Hang-
men eftir Donald Rayfield, er dregin
upp mynd af Valerí Blokhín, yfir-
böðU Lubianka-fangelsisins. Yfirleitt
em dráparar sovétkerfisins nafn-
lausir, en nú þekkir maður Blokhín;
hann notaði svuntu, hjálm og
hanska við verk sitt. Það var hann
sem stjórnaði drápunum í Katyn.
Lfldega em fáir menn í mannkyns-
sögunni sem hafa drepið fleiri menn
með eigin hendi.
Sigurinn sem skálkaskjól
Svona var ástatt í ríkinu sem háði
hina hetjulegu baráttu gegn Hitler.
Hængurinn var sá að sigurinn var
notaður sem skálkaskjól. Hann var
afbakaður til að breiða yfir iUvirki.
Þefr sem voru-sendir til að dæma
nasistaböðlana í Nurnberg vom
böðlar sjálffr. Kerfisbundið var farið
að útbreiða lygar um Sovétrfldn sem
boðbera friðar; það var sífeUt verið
að halda friðarhátíðir í Ausmr-Evr-
ópu - þangað fór margt ungt fólk frá
íslandi. Sjálfur Picasso teiknaði frið-
ardúfu fyrir Moskvuvaldið.
Nýlendur stalínismans
Bak við glitti í ófrýnUega ásjónu
kommúnismans. í Áustur-Evrópu
voru leppar Sovétríkjanna hvar-
vetna settir tíl valda, lítUsgUdir menn
sem hefðu verið feUdir af staUi und-
ir eins ef Sovétrfkjanna hefði ekki
notið við. Stalín umgekkst rflcin sem
rauði herinn hafði „frelsað" sem ný-
lendur sínar. AUs staðar skyldi farið
eftir hfrmi stalínísku fyrirmynd.
Borgarastéttin var ofsótt og eignir
hennar gerðar upptækar, fyrirtæki
vom þjóðnýtt, það hófst mikU iðn-
væðing á kosmað annarra fram-
leiðslugreina, bændur vom reknfr á
samyrkjubú. Svo var tekið tíl við of-
sóknir gegn gömlum kommúnist-
um; það þurfti sífeUt að hreinsa
kommúnistaflokkana.
Það var að vissu leyti lán þessara
rflcja að Stalín skyldi ekki lifa lengm.
Möppudýrin sem tóku við af honum
höfðu ekki kraft tíl að halda uppi svo
háu stigi ofsókna. Þeir sendu samt
heri tU Ungveijalands og Tékkó-
slóvakíu þegar kerfinu þar var ógn-
að. Berlínarmúrinn er tákn þessa
tíma; múr mannfyrirUmingar. En tU
lengdar gátu þessir spiUtu karlar
ekki haldið saman kerfi sem byggði á
engu öðm en kúgun; það grotnaði
innanfrá.
Lygasögur um stríðið
Samhliða þessu vom búnar tU
aUs kyns lygasögm um stríðið. í
Austur-Þýskalandi var það opinber
söguskoðun að kommúnistar í
Þýskalandi hefðu haldið uppi virkri
andspymu gegn stjóm nasista með
dyggri aðstoð Sovétrflcjanna. Haldið
var uppi sífeUdum áróðri um þetta.
Griðasáttmálinn var ekki nefndur á
nafh. Gyðingaandúð var enn land-
læg í Austur-Evrópu og frekar ýtt
undir hana en hitt; samtök fanga úr
útrýmingarbúðum nasista vom leyst
upp. Víða vom búðir nasista notað-
ar tU að geyma óvini verkalýðsstétt-
arinnar.
Sovétmenn sem frelsarar?
En það var ekki alltaf auðvelt að
selja hugmyndina um Sovétmenn
sem frelsara. 12 miUjónir Þjóðverja
hröktust undan þeim frá austurhér-
uðum Þýskalands, 2 miUjónir kom-
ust ekki lífs af. Sovéskir hermenn
stunduðu skipulagðar nauðganir;
það var varla sú þýsk kona sem varð
á vegi þeirra sem ekki var nauðgað.
Síðustu ár er loks farið að fjalla op-
inskátt um hörmungarnar sem
dundu yfir þýskan almenning í
stríðslok.
Hefur til dæmis einhver heyrt um
flóttamannaskipið Wilhelm Gust-
loff? Nei? Samt er þetta kannski
mesta sjóslys sögunnar. Skipið varð
fyrir rússnesku tundurskeyti í
Eystrasalti 31. janúar 1945. Um borð
voru 10 þúsund flóttamenn, aðal-
lega konur og böm. Aðeins um þús-
und lifðu af.
Þjóðir settar í gripavagna
Þá verður lflca að nefria skipu-
lagðar útrýmingarherferðir gegn
þjóðum sem Stalín hafði frnugust á,
einkum undir því yffrskini að þær
hefðu verið auðsveipar Þjóðverjum.
Lflct og í Þýskalandi var aUtaf hægt
að finna jámbrautarvagna tfl að
flytja fólk á fjarlæga staði þar sem
dauðinn beið. Þama má nefna
Tsétséna, Volgu-Þjóðverja og Kalm-
úka, Tartara, Grikki og Armena frá
Krímskaga, Tyrki og Kúrda frá
Georgíu. Svipaðar þjóðernishreins-
anir fóm svo fram í Eystrasaltsríkj-
unum eftir stríðið. TUgangurinn var
að uppræta þjóðerniskennd. í stað-
inn var troðið þangað inn Rússum.
Morð sem pólitísk aðferð
Lflct og ég skrifaði í grein um dag-
inn er kannski ekki svo ýkja mikill
munur á kommúnisma og nasisma.
Þetta em alræðiskerfi, áþekk hvað
varðar hugmyndafræði og aðferðir.
Heimspeldngurinn Tsvetan Todor-
ov segir að alræðið sé helsta upp-
finning tuttugustu aldarinnar. Hitíer
og Stalín em tvær hliðar á sama pen-
ingi. Kenningamar sem þeir trúðu á
mæltu fýrir um útrýmingu þjóðfé-
lagshópa sem standa í vegi fyrir út-
ópíunni. Þetta er hugmynd um þús-
undáraríki þar sem einstaklingurinn
skiptir engu máli; aUt er beygt undir
hagsmuni þeirra sem geyma í sér
sjálfan tUgang mannkynssögunnar -
hvort sem það er aríski kynstofninn
eða öreigastéttin. Morð em lögmæt
aðferð tíl að ná pólitískum mark-
miðum.
Við minnumst þess að sextíu ár
em liðin frá falli nasismans. En við
eigum líka að muna að skelfingar-
sögunni var ekki lokið í Austur-Evr-
ópu. Fyrir marga var þetta upphaf
nýs hörmungaskeiðs. Það er ofbjóð-
anlegt þegar Vladimir Putín segir að
hmn Sovétrflcjanna sé eitt mesta slys
tuttugustu aldarinnar. Einræðistil-
burðir hans, ritskoðun og leyndar-
hyggja em tíl marks um að Pútfri er
eitt af möppudýmm Sovétsins og
hugsar með hlýhug tíl gömlu dag-
anna.
Rússar í gömlu biðröðinni
Þjóðverjar hafa gert upp við nas-
ismann svo mörgum finnst nóg um.
Ennþá er að finna í Þjóðverjum ein-
hvers konar sjálfsóbeit - þjóðernis-
hyggja er nánast óhugsandi í Þýska-
landi. Hins vegar er dapurt hvað
hefur Ula tekist tU með uppgjör við
fortíðina í Rússlandi. Það er eins og
menn hími þar enn í gömlu biðröð-
inni, samanbitnir á svip, þegjandi í
hóp.
Kommúnisminn oUi ofboðsleg-
um spjöllum á samfélaginu í Rúss-
landi. Margar kynslóðir ólust upp í
lygi. Annað hvort þögðu menn eða
vom sífeUt að fara með tuggur sem
þeir trúðu ekki á sjálfir. Siðmenn-
ingin var í raun brotin í mola; það
tekur langan tfrna að líma hana
saman aftur. Homo Sovetícus
reyndist vera innantómt afskræmi.
En það hjálpar ekki að neita að
horfast í augu við fortíðina. Sú leið
liggur fremur tíl áframhaldandi
sjálfseyðingar en viðreisnar. Með
því móti heldur Rússland áfram að
vera draugabær.