Litli Bergþór - 01.12.1993, Blaðsíða 12

Hverasvæðið í Laugarási
Samantekt Pétur Skarphéðinsson.
Við lestur greinar Bjarna Harðarsonar í síðasta
hefti Árnesings, rits Sögufélags Árnesinga um
Laugarásjörðina vöknuðu spurningar um hvar
þessir hverir voru. En það má hafa til marks um hve
svæðinu er mikið umbylt að ekki er hægt að átta sig
á hvar þeir voru án leiðsagnar kunnugs manns. Það
varð svo úr að Guðmundur Indriðason dró upp
mynd af svæðinu þar sem hann hefur merkt inn á
staðsetningu kennileita. Nokkuð hefur verið sagt frá
hverunum áður og er það birt hér á eftir en Ijóst er
að nokkur eftirsjá er að þessum minjum og
sennilega hefði verið hægt að hlífa svo sem einum
hvernum frá steinsteypu án þess að hitaveitan biði
skaða af og í þess stað hlaða hann upp með grjóti
með aðstöðu til þvotta og suðu. Hefði vel farið á að
hafa þar tjaldstæði fyrir ferðalanga.
Eins og nafn jarðarinnar ber með sér hafa
laugarnar verið notaðar frá landnámi og er fyrsta
heimild um þá notkun úr Hungurvöku en þar segir
frá því er Ketill Þorsteinsson biskup á Hólum var í
heimsókn hjá Magnúsi Einarssyni Skálholtsbiskup
árið 1145. Var þá haldin brúðkaupsveisla:
„Sú veisla var svo mjög vönduð að slík eru síst
dæmi á íslandi; þar var mikill mjöður blandinn og öll
atföng önnur sem best mátti verða. En föstudags-
aftan fara biskupar báðir til laugar í Laugarás eftir
náttverð. En þar urðu þau tíðindi að þar andaðist
Ketill biskup. Mikill hryggleiki var þar á mörgum
mönnum í því heimboði þar til biskup var grafinn og
um hann búið. En með fortölum Magnúsar biskups
og drykk þeim hinum ágæta er þar var veittur þá
urðu menn skjótara afhuga hörmum sínum“.
í Jarðabók Árna frá 1708 segir um Laugarás:
„Eldivið spara hér hverarnir, en þar á mót drepst
þar í peningur þess á milli“.
í ferðabók Eggerts og Bjarna frá 1750 segir svo:
„í kringum Skálholt eru laugar á nokkrum stöðum,
en einkum eru tvær þeirra nærri staðnum, önnur
fyrir austan hann en hin fyrir vestan. Aðalbaðlaugin
var fyrir vestan staðinn, skammt frá Brúará. Hún var
hlaðin upp af múrsteini, en var rifin í tíð Jóns
biskups Árnasonar, eftir að hún hafði breyst og
flutst úr stað við jarðskjálfta. Laug sú er nú er notuð
liggur fjórðung mílu frá Skálholti þar sem heitir í
Laugarási. Er hún hlaðin úr torfi og grjóti á sléttri
klöpp, nokkrum skrefum fyrir neðan sjóðandi hver.
Rennur vatnið úr honum í stokk niður í baðþróna,
en þegar hún er full, fellur lækurinn fram hjá henni
niður í vík úr Hvítá. Botn víkurinnar er sléttur
leirbotn. Vatnið er einungis 2-3 fet á dýpt, og verður
það volgt af laugarvatninu. Þar baða menn sig á
sumrin, þegar gott er veður. Heitur lækur frá öðrum
hver fellur einnig þangað niður. í þeim hver er
soðinn matur, einkum ket og mjólk. Þar er einnig
bleyttur viður, bæði gyrði og annað sem beygja þarf.
Þar er einnig þvætt og þvegið o. s. frv. Sauða- og
nautgripabein sem liggja á botninum á hvernum eru
sviðin. Vatn þessarra hvera er tært, létt og
bragðgott og hefur reynst heilnæmt að baða sig í
því. Ekkert hrúður setst kringum hverina og vatnið
skapar ekki steingerfinga. Samt er lyktin af gufunni
óþægileg."
í ferðabók Þorvaldar Thoroddsen frá 1889 segir
svo um hverasvæðið:
„Hverirnir eru þar vestan við ásinn í smásíkjum og
grafingum. Sameinast vatnið úr þeim og mýrlendinu
í kring og verður að dálitlum ósi. Hveragötin eru full
af sjóðandi og bullandi vatni en ekki gjósa þau.
Mesta hitann fann ég í holu beint niður undan
bænum. Þar voru 97° C, í Draugahver 95°, í
Hildarhver 94°, í Potti 94,5°. Kringum hverasíkin
vaxa hinar vanalegu hveraplöntur, t.d. mura,
græðisúrur, vatnsnafli og oddvarartegund
(Polygonum pericaria). Austan og norðan við ásinn
eru líka dálitlir jarðhitar."
í Suðra 1970 skrifaði Kristján Sæmundsson svo
um jarðhita í Laugarási:
„í Laugarási var jarðhiti nýttur til upphitunar einna
fyrst í Árnessýslu. Læknishéraðið hafði keypt
jörðina um 1920 og síðan byggt þar læknisbústað
(1923) úr viðum konungshússins frá Geysi. Erlendur
á Sturlureykjum í Borgarfirði, sem fyrstur leiddi
jarðhita heim í hús til upphitunar og eldunar hér á
landi, var fenginn til að sjá um hitalögn í húsið.
Læknishúsið var byggt uppi á hæðinni ofan við
Hverhólmann, þar sem það stendur ennþá,
endurbyggt að vísu. Var leidd gufa þangað upp
neðan frá hvernum í gegnum blikkofna, sem
smíðaðir voru sérstaklega, og einnig var þró heima
við húsvegg, þar sem sjóða mátti mat. Ekki gafst vel
að leiða gufuna í gegnum ofnana og var því fjótlega
hætt og þá tekin upp hringrásarhitun. Byrjað var
með gróðurhús 1940, og næsta áratuginn bættust
þrjú garðyrkjubýli við. Rauði kross íslands stofnaði
þar barnaheimili 1944 og ný íbúðarhús voru reist. í
Laugarási voru í byrjun allar byggingar hitaðar upp
með hringrás út í ýmsa hveri, einnig gróðurhúsin.
Laust fyrir 1960 sameinuðust þrír
gróðurhúsabændur um hitaveitu úr Hildarhver, og
settu þar upp dælustöð. 1965 var gerð hitaveita fyrir
Litli - Bergþór 12