Árbók VFÍ/TFÍ - 01.06.2006, Síða 220

Inngangur
Tilgangur þessarar rannsóknar var tvíþættur - að kortleggja í tíma og rúmi magn hring-
orms í þorski veiddum við Islandsstrendur. Rannsóknin var lrluti af stærra verkefni,
Vinnsluspá þorskafla. Að verkefninu starfar Rf (Rannsóknastofnun fiskiðnaðarins) með
Verkfræðideild Háskóla Islands (HI) og fjórum sjávarútvegsfyrirtækjum, Samherja hf.,
Vísi hf, FISK seafood hf. og Guðmundi Runólfssyni hf. Auk þessara fyrirtækja tóku
Sjávarútvegsstofnun HI og hugbúnaðarfyrirtækið AGR þátt í verkefninu.
Tvær tegundir hringorma hafa lengi verið íslenskum fiskiðnaði þungur ljár í þúfu, selorm-
ur (Pseudoterranova decipiens) og hvalormur (Anisakis simplex). Hringormar lifa í mögum
sela og hvala en nota ýmis sjávardýr og fiska sem millihýsla. Þorskur er algengur milli-
hýsill og eru dæmi um að þorskar sem veiðast innihaldi yfir hundrað orma. Selormar eru
um 2-4 cm langir og ljósbrúnir að lit. Hvalormurinn er hvítur að lit og yfirleitt smærri og
fínlegri en selormurinn. Lirfur hvalormsins eru algengastar í þunnildum í þorskflökum,
á meðan lirfur selormsins finnast víða í þorskholdinu. Ymsar hugmyndir hafa komið
fram um aðferðir til að losna við ormana úr fiskholdinu, m.a. að nota röntgengeisla og
rafstraum til að hreyfa við ormunum, en hefðbundin snyrting á ljósaborði hefur ekki erm
verið leyst af hólmi svo að vel sé. Heia o.fl. (2003) reyndu rófgreiningu (image spec-
troscopy) til að greina á milli fiskvöðva, hringorma og blóðbletta og töldu það nokkuð
vænlega aðferð. Lítil einsleitni hráefnisins (þorskvöðvans) og það að rófgreiningin fann
ekki orma sem voru dýpra en 6mm í holdinu voru þó gallar við þá aðferð. Markmiðið
með slíkri rófgreiningu er að finna þá einstaklinga sem eru sýktir af ormi, geta flokkað þá
frá fyrir snyrtingu og jafnframt sýnt starfsfólki á snyrtilínu hvar ormanna skuli leita.
Hringormanefnd hefur birt niðurstöður kannana á umfangi hringormavandans á árabil-
inu 1973-1996. Niðurstöðurnar bentu til fjölgunar hringorma í þorskholdi frá 1973-1985
en fækkunar frá 1985-1996. Arið 1973 voru að meðaltali 7-8 ormar í þorski en hafði fjölg-
að í 12-13 árið 1985. Þeim hafði svo aftur fækkað í 7-8 árið 1996 (Erlingur Hauksson,
1992). Þessar niðurstöður taka þó ekki tillit til þyngdar eða aldurs þorsksins. Rannsóknir
Rf hafa m.a. sýnt fram á mun á efnainnihaldi hringorma og þorskholds (Björn Dag-
bjartsson, 1973). Hemmingsen o.fl. (2000) sýndu fram á línulega fjölgun hvalorms með
aldri þorskhýsils í Balsfirði (70°N) í Noregi. Niðurstöður þeirra sýndu jafnframt að
algengara væri að eldri þorskur væri sýktur af hvalormi en yngri einstaklingar. Stromnes
og Andersen (2003) rannsökuðu hvalorm í þremur fisktegundum úti fyrir vesturströnd
Noregs og fundu fylgni á milli lengdar lirfanna og aldurs þorsks. Báðar þessar
rannsóknir benda til þess að líftími hvalorms sé langur í þorskinum og að þorskur safni
upp lirfum, sem stækki með tímanum í innyflum og vöðvum. En það er ekki einungis á
þennan hátt sem hringormar geta safnast upp í þorskholdi. Vitað er að ef þorskur étur
annan þorsk geta hringormar bráðarinnar safnast upp í holdi rándýrsins (McClelland
o.fl., 1990).
í Kanada hafa menn talið að hringormar, fyrst og fremst í þorski, hafi kostað fiskverk-
endur á milli 26 milljón dollara (Malouf, 1986) og 50 milljón dollara á ári (Aryee og
Poehlman, 1991). Ormatínsla er talin standa fyrir helmingi vinnslukostnaðar í Kyrrahafs-
þorski frá Beringshafi og Alaskaflóa. Lengri vinnslutími vegna ormahreinsunar er jafn-
framt talinn hvetja til örveruvaxtar og ensímniðurbrots í þorskholdinu (Bublitz og
Choudhury, 1992).
Landfræðileg (spatial) og árstíðabundin dreifing hringorma hefur verið skoðuð erlendis
en lítið á íslandi. Um árstíðabunda sveiflu hafa menn ekki verið sammála. Stromnes og
Andersen (2000) fundu topp á fjölda hvalorma í þorskholdi í mars og apríl og töldu að
um „vortopp" væri að ræða. Hemmingsen o.fl. (1995) fundu einnig marktæka
árstíðasveiflu í fjölda hvalorma í þorskholdi - en toppurinn var að hausti skv. þeirra
athugunum. McClelland o.fl. (2000) skoðuðu landfræðilega dreifingu sýkinga selorms í
skrápflúru (Hippoglossoides platessoides) úti fyrir strönd Nova Scotia. Niðurstöður þeirra
bentu ekki til að skrápflúra væri sýktari af selormi eftir því sem nær dró landi en slíkt er