Árbók VFÍ/TFÍ - 01.06.2006, Page 280

Erlendis er víða komin sú staða að aðgengi að auðlindum til vegagerðar og annarra
framkvæmda er takmarkað. Einnig hafa kröfur til endurnýtingar efna sífellt vaxið, m.a.
vegna markmiða um lágmörkun urðunar úrgangs, auk þess sem pláss til urðunar er víða
af skornum skammti. Efni sem notuð eru til vegagerðar eru t.d. steypuúrgangur, malbiks-
úrgangur og gjall frá brennslu sorps og kola. Á íslandi er aðgengi að náttúrulegum
auðlindum aftur á móti ríkulegt og magn umræddra úrgangstegunda e.t.v. lítið hér á
landi. Öflun auðlinda hefur þó ávallt í för með sér röskun lands og því er einnig mikil-
vægt að íhuga endurnýtingu efna til vegagerðar.
Undanfarin ár hefur borið á auknum kröfum til þekkingar á heildarumhverfisáhrifum
við hönnun mannvirkja, framleiðsluvara og áætlana (t.d. áætlun um meðhöndlun
úrgangs). Til þess er notuð aðferðafræði sem kallast vistferilsgreining (e. Life Cycle
Assessment, LCA). Aðferðin byggir á því að umhverfisáhrifin eru metin „frá vöggu til
grafar", þ.e. yfir allt vistferlið. Hún gefur tölulegar upplýsingar um umhverfisáhrif og
notkun auðlinda sem nýtast beint til ákvarðanatöku við val á mismunandi kostum.
Alþjóðlegu staðlasamtökin ISO hafa gefið út staðlaröðina ISO 14040-14043 sem lýsir
grundvallaratriðum við gerð slíkra vistferilsgreininga. Umhverfismerki eins og Svan-
urinn byggjast m.a. á slíkum greiningum.
Vistferilsgreiningar hafa verið notaðar í ýmsum löndum til þess að meta umhverfisáhrif
í vegagerð og bera saman notkun ýmiss konar byggingarefna. Sem dæmi má nefna
samanburð á steyptum og malbikuðum vegum [1, 2, 3] og samanburð á notkun ósnort-
inna auðlinda og úrgangstegunda ýmis konar [4, 5, 6]. Einnig hafa Eurobitumen
framkvæmt greiningu á framleiðslu biks [7] og European Asphalt Pavement Association
[8] og Asfaltindustrien í Danmörku [9] látið framkvæma vistferilsgreiningu á mal-
bikuðum vegum, auk þess sem'norrænu vegtæknisamtökin (NVF) eru með starfandi
tækninefnd um notkun slíkra greininga.
Hérlendis hefur ekki enn verið gerð vistferilsgreining við hönnun vega, en Vegagerðin
hefur látið taka saman stöðu þekkingar á notkun LCA í vegagerð [10] og þótti á þeim
tíma áhugavert að bera saman steypta og malbikaða vegi. Síðastliðin ár hefur helst borið
á umræðu um vegi með bundnu slitlagi eða malarslitlagi og þá hvenær nota eigi malbik
eða klæðingu við val á bundnu slitlagi. Hjá Línuhönnun er nú unnið að rannsóknar-
verkefni þar sem gerð er LCA fyrir malbik og klæðingu sem bundið slitlag á íslenskum
vegum og auðlindanotkun og umhverfisáhrif þeirra borin saman.
Vistferilsgreining
Mynd 1 sýnir ferli vistferilsgreiningar, eins og það hefur verið skilgreint í alþjóðlegu
staðlaröðinni ISO 14040-14043 [11]. Greiningarvinnan hefst með skilgreiningu á mark-
miði og umfangi greiningarinnar (goal and scope). Síðar tekur við svokölluð magngreining
(life cycle inventory) en hún felur í sér kortlagningu ílags- og frálagsþátta fyrir allt vistferli
vörunnar, sem í þessu tilfelli er vegurinn. Ilagsþættirnir eru notkun auðlinda en frálags-
þættir eru losun efna til lofts, vatns og jarðvegs auk myndunar úrgangs. Upplýsingum
um ílagsþætti og frálagsþætti er safnað á tölulegu formi, t.d. orku í kWst, hráefni í kg og
losun lofttegunda til andrúmsloftsins í kg. Þá tekur við þriðji þátturinn sem er mat á
áhrifum á umhverfi og auðlindanotkun (life cycle impact assessment). Áhrifin eru metin út
frá viðurkenndum aðferðum sem m.a. eru skilgreindar í ofangreindri ISO-staðlaröð; út
frá upplýsingunum um ílagsþætti er reiknuð notkun auðlinda, eins og t.d. hráolía, jarð-
gas og steinefni; upplýsingar um frálagsþætti eru umreiknaðar yfir í umhverfisáhrif eins
og t.d. gróðurhúsaáhrif, súrt regn og eyðingu ósonlagsins. Umhverfisáhrif í hverjum
áhrifaflokki eru jafnan birt í einingunni PE sem táknar Person Equivalent (eða einstaklings-
jafngildi) eða, með öðrum orðum, það magn af viðkomandi umhverfisáhrifum sem ein-
staklingur veldur á einu ári. Unnt er að skilgreina eintakling fyrir ólík svæði heimsins og
tiltekið ár. Með þessu eru niðurstöður greiningarinnar umreiknaðar á þann hátt að bera
278i Árbók VFl/TFl 2006