Árbók VFÍ/TFÍ - 01.06.2009, Qupperneq 270

Orvarnar á myndinni tákna orsakatengsl á milli breyta. Ef örin hefur plús er jákvætt sam-
band á milli breyta, þ.e. ef fæðingum fjölgar á ári eykst fólksfjöldinn í kjölfarið. Ef það er
aftur á móti mínus á örinni er neikvætt samband á milli breyta, þ.e. ef árlegum dauðs-
föllum fjölgar þá lækkar fólksfjöldinn að sama skapi.
Kerfi eru sett saman af mörgum
orsakalykkjum. I grunninn eru til
tvær tegundir orsakalykkja, jákvæð
(styrkjandi) og neikvæð (jafnvægis-
lykkja). Jákvæð orsakalykkja sýnir
magnandi svörun (e. reinforcing) og
ef hún er ráðandi afl í kerfinu hækka
breyturnar í veldisvexti. Á mynd 2 er
vinstri lykkjan jákvæð/styrkjandi
orsakalykkja. Ef ekkert annað hefði
áhrif í kerfinu - eða hún væri ráðandi
- myndi fólksfjöldi aukast í veldis-
vexti. Aftur á móti er neikvæð
orsakalykkja (e. balancing loop) til
hægri sem dregur úr fólksfjölda.
Mynd 2 sýnir mjög einfalt orsaka-
lykkjurit en kvikt kerfislíkan hefur
oft að geyma mun fleiri lykkjur en
eina. Dæmi um stærra orsakalykkju-
rit tengt því er látið fylgja með til
gamans á mynd 3.
Vegna einfaldleika síns eru orsakalykkjurit mjög áhrifarík verkfæri við mótun og upp-
byggingu kviks kerfislíkans. Þau gera líkanasmiðnum kleift að setjast niður með þeim
sem tekur ákvarðanirnar - hvort sem það er einstaklingur eða hópur - og fara yfir grunn-
uppbyggingu viðfangsefnisins. Þar sem verið er að beita verkfræðilegum aðferðum á
félagsleg kerfi kalla kvik kerfislíkön oft á tíðum á þverfaglega nálgun. Ef verið er að
athuga til dæmis áhrif opinberrar stefnu í heilbrigðisgeiranum er mikilvægt að þeir sem
þekkja kerfið geti miðlað upplýsingum um það svo að hægt sé að hafa það sem máli
skiptir í líkaninu.
Á hinn bóginn þarf að hafa í huga að orsakalykkjurit sýnir kerfið stundum á mjög tak-
markaðan hátt og ekki er auðvelt að átta sig á hegðun þess. Næsta skref er því að gera
svokallað geyma- og flæðirit og byggja upp líkanið (sjá nánar kafla um líkanagerð).
framleiðsla
á mann
notkun V.
yOrkuauðlinda
nýtni
orkuauðlinda
(óendurnýnlegrar orku)
Mynd 3. Dæmi um orsakalykkjurit með fleiri orsakalykkjur þar
sem viðfangsefnið er fólksfjöldi, þjónusta og auðlindir. Dæmið
byggir á mynd 4-6, bls. 145, (Limits to Growth.22
Líkanagerð - hermun
Til þess að geta metið hegðun kerfisins og samspil orsakalykkjanna er mikilvægt að búa
til hermilíkan. Orsakalykkjur einar og sér segja ekki til um hvernig kerfið hegðar sér yfir
tíma. Ef einungis er notað orsakalykkjurit til að meta stefnur og endurmóta kerfi er ennþá
verið að reiða sig á mannshugann sem oftast er ekki í stakk búinn til að leysa flókin kvik
svörunarlíkön (e. high-order feedback systems). Slíkar einfaldanir leiða oftast til að
niðurstöður verða óskýrar og skortir innsýn og tillögur byggðar á þeim eru oftast ekki til
bóta.23
Til þess að geta metið hegðun kerfisins og samspil orsakalykkjanna er mikilvægt að búa
til hermilíkan. Gerð slíks líkans er oft nokkuð flókin. í einfaldaðri mynd fer gerð hermi-
líkans fram með þeim hætti að byrjað er á að skilgreina breytur líkansins, t.d. eftir því
hvort um geyma (e. stocks) og flæði (e. flows) er að ræða í kerfinu. Geymar eru
stöðubreytur kerfisins (t.d. birgðastaða, höfuðstóll) en flæði hraðajöfnur (t.d. pantanir,
vextir). Mynd 4 sýnir geyma- og flæðirit fyrir orsakalykkju á mynd 2.
22 Meadowso.fi. (2006 p. 145)
23 Forrester (2007)
2 6 8
Arbók VFl/TFl 2009