Bændablaðið - 03.12.2009, Síða 16

16 Bændablaðið | fimmtudagur 3. desember 2009
Utan úr heimi
Nelson Mandela, fyrrverandi
forseti Suður-Afríku, varð 91 árs
hinn 18. júlí sl. Árið 1995 kom
út minningabók hans, tæplega
800 bls., sem ber heitið Long
Walk to Freedom. (útg. Abacus,
London). Við skrifin naut hann
aðstoðar ritstjóra Time, Richard
Stengel, sem lengi hafði verið
aðdáandi mannsins sem setið
hafði 27 ár í fangelsi en yfirgaf
það óbugaður. Þetta var fyrsta
stóra skrefið gegn óréttlæti og
kúgun í Suður-Afríku.
Mandela, skírnarnafn Rolihlala
(„hávaðaseggur“) Dalibhugna
Mandela, hafði spáð því þegar
árið 1952 að Suður-Afríka ætti
eftir að fá þeldökkan forseta.
Fjöldamorðin í Sharpville árið
1960 drógu úr trú manna á að
hinir kúguðu næðu fram réttindum
sínum á friðsamlegan hátt. Árið
1964 var Nelson Mandela fang-
elsaður og Þjóðarráð Suður-Afríku
lét hann ekki lausan fyrr en árið
1990.
Árið 1994 rættist hins vegar
spá hans, Mandela var kosinn for-
seti Suður-Afríku til fimm ára.
Eftir það hefur hann notið virðing-
ar um víða veröld.
Mandela kom með boðskap
sinn í átta liðum úr fangels-
inu, þeim boðskap var ætlað að
leiða þjóð hans til aukins frelsis.
Richard Stengel gerði grein fyrir
þeim í Time 21. júlí 2008:
1. Kjarkur er ekki fjarvera ótta –
kjarkur hvetur aðra til athafna
Mandela hefur sagt frá því að
hann hafi oft verið hræddur. En
sem leiðtogi varð hann að sýna
óttaleysi og til þess þurfti hann að
greina hvað óttanum olli og hvern-
ig unnt væri að vinna úr honum.
2. Taktu forystu en haltu
samstarfsmönnunum upplýstum
Eftir uppskurð á blöðruhálskirtli
árið 1985 varð Mandela að hlífa
sér og halda sig til hlés frá sam-
herjum sínum. Afríska þjóðarráð-
ið, ANC, varð áhyggjufullt en því
var ekki ljóst að Mandela átti í
viðræðum við ríkisstjórnina. Þegar
það kvisaðist fóru menn að efast
um stöðu hans. Var hann að svíkja
ANC? Einn tók hann áhættuna og
smám saman hafði hann samband
við samstarfsmenn sína og setti þá
inn í málin.
3. Stjórnaðu neðan frá og láttu
aðra upplifa sig sem leiðtoga
Mandela heldur því fram að for-
ysta komi aftan og neðan frá. Það
er mikilvægt að sannfæra bæði
fylgismenn og pólitíska samherja
um að það séu þeir sem ráði. Þegar
Mandela var ungur lærði hann
stjórnlist af leiðtoga ættbálks síns,
Jongitaba. Hann stillti fylgismönn-
um sínum upp í hring og fékk
hvern og einn þeirra til að tjá sig.
Á eftir dró Jongitaba svo saman
skoðanir hópsins. Mandela fékk
það hlutverk að sameina þeldökka
leiðtoga landsins, einn af þeim var
Thabo Mebeki, núverandi forseti.
4. Lærðu að þekkja óvin þinn,
einnig uppáhalds íþróttagrein
hans
Um 1960, þegar baráttan gegn
aðskilnaðarstefnunni (e.apartheid)
hófst fyrir alvöru, fór Mandela að
leggja sig eftir „afríkans“, máli
hvíta minnihlutans. Hann vildi
kynnast þeim innan frá, tengja
örlög sín við örlög þeirra og koma
af stað viðræðum við þá. Það
tókst. Sem lögfræðingur studdi
hann miskunnarlausa fangaverði
sína í kjarabaráttu þeirra. Hann
gat líka rætt við þá um uppáhalds-
íþrótt þeirra, en sjálfur var hann
áhugaboxari.
5. Ræktaðu vini þína og enn
frekar keppinauta þína
Mandela bauð fólki heim, bæði
þeim sem hann þekkti en ekki
síður þeim sem hann treysti ekki.
Hann bauð þeim í mat og hann
hældi keppinautunum og leysti þá
út með gjöfum. Hann hringdi í þá
á afmælum þeirra og fylgdi þeim
til grafar. Þegar honum var sleppt
sá hann til þess að fangelsisstjór-
arnir fengju góðar stöður. Hann
sýndi þeim traust og vildi hafa
reglu á hlutunum.
6. Nærveran hjálpar – og mundu
eftir að brosa
Mandela notfærði sér að hann var
vel á sig kominn, með hávaxn-
ari mönnum og með óvenjumikla
útgeislun. Hann var vel til fara,
litaglaður og flottur. Hann var
virðulegur í framkomu. Þó að
hann gæti verið bitur, skyldu
fylgismenn hans aldrei sjá það á
honum.
7. Ekkert er eingöngu svart eða
hvítt
Lífið er flókið í augum Mandela. Til
þess að finna lausnir verður að tak-
ast á við þá þætti sem valda ágrein-
ingi og keppa hver við annan. Hann
leitaði eftir að fá fram andstæður á
fundum, hann bar fram spurning-
ar og óttaðist ekki vandamál. Þau
voru til þess að finna lausnir á þeim.
Hann kom pólitískum leiðtogum
um víða veröld á óvart með því að
standa með og styðja einræðisherra
eins og Gaddafi, forseta Líbýu, og
Castró, forseta Kúbu. Þjóðarráð
Suður-Afríku studdi þá.
8. Að stjórna er einnig að gefa
eftir
Mandela hafði lært að semja um
málamiðlanir. Þegar hann vildi
lækka kosningaaldur undir 18 ár
(reyndar niður í 14 ár), var jafnvel
fylgismönnum hans nóg boðið.
Hann varð undir og fann að það
var hluti af pólitíkinni. Leiðtogar
verða að kunna að hætta þegar
tími þeirra er liðinn. Mugabe, for-
seti Zimbabwe, hefur aldrei skilið
það og Mandela hefur gagnrýnt
hann miskunnarlaust.
Ef við ætlum í framtíðinni að reyna
að skilja Mandela, þá er skilning-
inn að finna í árunum 27 sem hann
sat í fangelsi. Sjálfsævisaga hans
er þar besta heimildin.
Hver er svo arfleifð hans? Hún
er sú að við lærum af og hag-
nýtum okkur stjórnunarstíl hans.
Með þá djúpu innsýn, sem hann
átti, ástríðu og snert af bilun átti
hann þá snilligáfu að í augum
fjölmargra varð hann að dýrlingi
okkar tíma. Gerum 18. júlí, afmæl-
isdag hans, að degi stjórnlistarinn-
ar, eins og ritstjóri Time, Richard
Stengel, hefur lagt til.
Við þörfnumst góðra leiðtoga.
Nationen/John Gustavsen
Arfleifð Nelsons Mandela
Allt lífrænt efni er með innbyggt
niðurbrotskerfi sem skilar því
aftur til náttúrunnar til endur-
nýtingar fyrir nýjar kynslóðir
plantna og dýra. Í gerviefni er
ekki að finna slíkt kerfi. Þess
vegna safnast það fyrir í vistkerf-
inu og endar með því að ógna því.
Í sýnum úr Norðursjó er mikið
af örlitlum plastkornum, um 20
míkrómetrar að stærð. Fjöldi þeirra
hefur þrefaldast frá 8. áratugi síð-
ustu aldar. Rannsóknir á dýrum,
sem nærast á svifi, sýna að þau taka
plastkornin upp sem fæðu. Það, að
plastkornin séu orðin hluti af vist-
kerfinu, vekur ugg.
Það er áhyggjuefni hve notkun-
arsvið plastsins er orðið víðfeðmt.
Sem dæmi þar um má nefna plast-
efni til að hefta útbreiðslu elds, sem
mýkingarefni o.fl. o.fl. Þá binda
plastefnin önnur skaðleg efni sem
losna síðan þegar þau fara í gegn-
um meltingarveg dýra.
Í Kyrrahafinu mara í kafi um 100
milljónir tonna af úrgangi og um
90% hans eru plast. Úrgangurinn
berst með tveimur meginhringrás-
um í hafinu. Bandaríski haffræð-
ingurinn Charles Moore óttast að
úrgangurinn muni tvöfaldast að
magni á næsta áratug.
Á hverju ári drepur plastið um
eina milljón sjófugla og um 100
þúsund sjávarspendýr á kvalafull-
an hátt. Um 10% af öllu plasti, sem
framleitt er, endar í hafinu.
Iðnríki heims endurvinna að
hluta það plast, sem lokið hefur
hlutverki sínu, en vegna allra þeirra
aukaefna, sem er að finna í því, er
ógerlegt að nota það á ný í verð-
mætar afurðir. Endastöðin er plast-
pokar og eldsneyti. Aðeins um 5%
af öllu plasti í heiminum er endur-
unnið, mikill hluti þess er fluttur til
Indlands og Kína til úrvinnslu. Hart
plast er óhæft til endurvinnslu.
Mikið af plasti er notað við
byggingu húsa, svo sem til ein-
angrunar, í gluggakarma, sem vörn
gegn raka og gufu, þakklæðning,
lakk, málning, sparsl, lím, til fúgu-
fyllingar, rafmagnsrör og -rofar,
vatnsrör, frárennslisrör o.fl.
Um 25% af öllu plasti er notað
í byggingar. Varasamasta plastið
fyrir umhverfið er PVC (polývín-
ilklóríð) en árlega eru framleiddar
40 milljónir tonna af því. Við nið-
urbrot þess myndast eiturefnin
díoxín og PCB.
Þekking á umhverfismálum er
nú meiri en nokkru sinni fyrr. Þó
er það breytt að áður var þekkingin
fléttuð inn í viðhorf hvers einstak-
lings og stjórnaði hegðun hans. Nú
á tímum eru það hins vegar fyrst
og fremst afmarkaðir faghópar sem
láta sig umhverfið varða, hver á
sínu sviði.
Vandamálið er að fyrir hverja
nýja náttúrulega afurð, sem kemur
á markað, bætist við mikill fjöldi
afurða úr gerviefnum. Frauðefni
úr plasti er til margra hluta nyt-
samlegt, nánast galdraefni við
byggingu og viðhald á húsum.
Það er notað til að þétta dyra- og
gluggaumbúnað, eða rörabúnað um
veggi og gólf, einfalt og fljótlegt í
notkun. Efnið er gert úr pólýúret-
an, sem blandað er fjölda efna allt
eftir notkunarsviði. Varasömustu
íblöndunarefnin eru ísócyanöt, sem
losna með tímanum og valda fólki
ofnæmi, einkum á slímhúð. Við
bruna þeirra losna ýmsar loftteg-
undir, m.a. blásýrugufa. Hvernig
væri nú að nota aftur gamaldags
tróð, e.t.v. bleytt í línolíu? Einnig
mætti draga úr plastnotkun til ein-
angrunar á gólfi með náttúrulegum
efnum úr steini eða gleri.
Á jólum og afmælisdögum fyll-
ast barnaherbergin af plastleikföng-
um, sem síðan hverfa smám saman
í ruslið, og heimilið allt er meira og
minna undirlagt plasti. Hér eiga við
orð Prédikarans: „Allt hefur sinn
tíma“. Og þegar til lengdar lætur er
það hið náttúrulega í tilverunni sem
lifir af. Eitt stærsta lögmál náttúr-
unnar er hringrás, hún er undirstaða
þess að lífið, bæði hin einföldustu
og flóknustu form þess, séu sjálf-
bær. Nationen/ Öyvind Holmstad, stytt
Plast og umhverfið
Tómatar frá
Marokkó valda
COPA og COGECA
áhyggjum
Framkvæmdastjórn ESB hefur
átt í viðræðum um endurnýjun
viðskiptasamnings við Marokkó.
Regnhlífarsamtök bænda í ESB,
Copa og Cogeca, krefjast þess að
ESB taki saman greinargerð um
mikilvægi tómata-, grænmetis-
og ávaxtaræktar fyrir evrópskan
landbúnað.
Marokkó hefur í viðræðunum
krafist þess að lágmarksverð á
grænmeti og ávöxtum verði lagt
niður, jafnframt því sem innflutn-
ingskvótar til ESB verði hækkaðir.
Framkvæmdastjóri Copa, Pekka
Pesonen, krefst þess á hinn bóginn
að kvótarnir verði óbreyttir en þeir
gilda allt árið fyrir tómata, gúrkur,
sítrónur og epli. Aðrar tegundir,
svo sem appelsínur, mandarínur,
vínber, perur og plómur, eru háðar
kvótum hluta af árinu.
Að áliti Pesonen verður fram-
kvæmdastjórn ESB að gefa álit sitt
á gildi þessarar ræktunar fyrir evr-
ópskan landbúnað, áður en teknar
verða ákvarðanir um breytingar á
innflutningskvótum fyrir Marokkó.
Mikilvægt er, segir hann, að við-
halda gildandi innflutningsreglum
þar sem leyfi til innflutnings á tóm-
ötum gilda aðeins fyrir einn mánuð
í senn.
Þá bendir Pekka Pesonen á að
ávaxta- og grænmetisbændur í ESB
verði að hlíta ströngustu reglum
sem gilda um umhverfis- og vinnu-
vernd sem og matvælaöryggi.
ESB er einnig með viðskipta-
samninga við fleiri Mið jarðar-
hafslönd um ávexti og grænmeti.
Þar má nefna Alsír, Egyptaland,
Ísrael, Jórdaníu, Líbanon, Palestínu
og Túnis. Undir þennan samning
heyra einnig Sýrland og Tyrkland.
Samningsskilyrðin eru með
ýmsu móti við einstök lönd, lág-
marksverð er breytilegt, en yfirleitt
eru engir innflutningstollar lagðir
á.
Landsbygdens Folk
Danskir karlmenn
vilja sitt kjöt og
engar refjar
Ein þeirra hugmynda, sem
komið hafa fram í umræðum á
vettvangi Sameinuðu þjóðanna
í aðdragana loftslagsráðstefn-
unnar í Kaupmannahöfn sem
hefst í næstu viku, er sú að inn-
leiða einn kjötlausan dag í viku.
Hugsunin að baki kjötlausum
degi er að með því sé dregið úr
framleiðslu á rauðu kjöti sem
vísindamenn segja að valdi mik-
illi losun metans sem er ein af
gróðurhúsalofttegundunum.
Þegar afstaða gestgjafanna,
Dana, til þessarar hugmyndar var
könnuð kom hins vegar í ljós að
tæpur helmingur karlmanna segist
andsnúinn henni. Þeir vilja fá sitt
kjöt og engar refjar. Konur eru hins
vegar jákvæðari í garð kjötlausa
dagsins en rúmur helmingur þeirra
getur alveg hugsað sér að sleppa
kjötinu.
Kynjafræðingurinn Hilda
Rømer Christensen við Kaup-
manna hafnarháskóla segir að kjöt-
neysla tengist karlmennsku í hug-
um karla, þeim finnist það beinlín-
is ókvenlegt að sjá konur borða
nautabuff.
Danir eru hins vegar frem-
ur jákvæðir þegar spurt er um
hvort þeir séu til í að versla í
heimabyggð, spara bílinn á styttri
vegalengdum og neyta lífrænnar
fæðu til þess að draga úr losun. En
stuðningurinn fer dvínandi þegar
spurt er hvort þeir séu reiðubúnir
að borga meira fyrir umhverf-
isvæna orku eða bjór og gosdrykki
sem framleiddir eru með vistvænni
orku. Nyhedsbrevet 3F