Fréttablaðið - 02.01.2013, Blaðsíða 16

2. janúar 2013 MIÐVIKUDAGUR| SKOÐUN | 16
Talsverðar væntingar
hafa verið uppi til nýrr-
ar stjórnarskrár í hlut-
verki vegvísis fyrir far-
sælt og gott samfélag á
Íslandi. Eitt þeirra atriða
sem áberandi hafa verið í
þjóðmálaumræðu snert-
ir auðlindir þjóðarinn-
ar og eignarrétt á þeim.
Hér hefur ekki síst, eðli
málsins samkvæmt fyrir
fiskveiðiþjóð, verið mikið
fjallað um nýtt ákvæði í
stjórnarskrá sem tryggja
myndi yfirráð þjóðarinn-
ar yfir sjávarauðlindum.
Í grein 34 í frumvarpi nr. 415
til stjórnskipunarlaga, sem um
þessar mundir er til umfjöllunar
á Alþingi, eru ákvæði um nátt-
úruauðlindir. Við hraðan lestur
greinarinnar virðist sem yfirráð
og eignarréttur þjóðarinnar á
mikilvægustu náttúruauðlindum
sé tryggður. Þetta myndi vera
í samræmi við þjóðaratkvæða-
greiðslu sem fram fór 20. október
þessa árs, þar sem mikill meiri-
hluti þeirra sem þátt tóku (74%)
var sammála eftirfarandi orðum:
„Auðlindir í náttúru Íslands,
sem ekki eru í einkaeigu, eru
sameigin leg og ævarandi eign
þjóðarinnar.“
Upphaf greinar 34 hljóðar á
eftir farandi hátt: „Auðlindir í
náttúru Íslands sem ekki eru
háðar einkaeignarrétti eru sam-
eiginleg og ævarandi eign þjóðar-
innar. Enginn getur feng-
ið þær eða réttindi tengd
þeim til eignar eða varan-
legra afnota og aldrei má
selja þær eða veðsetja.“
Tvíræðni
Í hnotskurn er þetta um
umrædda grein að segja:
1. Í grein 34 vantar skýra
hugsun um þjóðareign á
náttúruauðlindum sem
ótvíræða meginreglu.
Orðalag um undantekn-
ingar sem tengjast auð-
lindum og sem eru „háðar
einkaeignarrétti“ veikir grund-
vallarprinsippið. Það er loðið,
teygjanlegt og kallar á dómsmál
og úrskurð dómsstóla.
2. Tvíræðni orðalagsins kemur
fyrst í ljós þegar farið er að lesa
skýringar og athugasemdir með
grein 34 (bls. 118-130 í frum-
varpi). Þar er fjallað um hvernig
gert er ráð fyrir litlum breyting-
um varðandi stöðu fiskveiðirétt-
inda frá því sem nú er. Veðsetning
bókfærðra veiðiheimilda heldur
sér, þó ekki megi versla eða eiga
viðskipti með sjálf nýtingarleyf-
in sem slík, en leyfilegt er að veð-
setja sjálf „fjárverðmætin“ eða
fljótandi farkosti sem haldið er til
fiskveiða (bls. 130).
3. Nýtingarleyfin eru viðurkennd
sem óbein eign og breytingar á
verðmæti þeirra, væntanlega
einnig í tengslum við veðsett eða
fjármálaafurðavædd og bókfærð
veiðiréttindi, baka skaðabóta-
ábyrgð og geta fullar bætur frá
stjórnvöldum/þjóðinni komið til
röskunar, upptöku eða fyrning-
ar, líkt því sem mælt var fyrir
um í úrskurði Mannréttinda-
nefndar Sameinuðu þjóðanna í
máli 1306/2004. Þetta fyrirkomu-
lag stuðlar væntanlega að því að
núverandi fiskveiðistjórnunar-
kerfi, sem byggir á framseljan-
legum einstaklingsbundnum afla-
heimildum og markaðsvæðingu
veiðiréttinda, haldist í lítt breyttri
mynd, fyrir utan að til kemur
úthlutun réttinda til áratuga eða
kynslóða í stað eins árs í senn.
4. Samkvæmt þessum skilningi
mun ný stjórnarskrá verja rétt
núverandi kvótaþega/handhafa
veiðiheimilda til að fara með
úthlutuð veiðiréttindi sem ígildi
einkaeignar eða auðlindar sem
háð er einkaeignarrétti. Þetta á
við um 93 prósent af heildarafla
íslenska fiskiskipaflotans.
5. Það má hafa miklar efasemdir
um að frumvarpið nái því mark-
miði (sjá bls. 122) að stuðla að sátt-
um eða farsælum lyktum þeirra
djúpstæðu og illvígu deilna sem
staðið hafa um áratuga skeið á
Íslandi um réttmæti, réttlæti,
jafnræði og lögmæti þess fisk-
veiðistjórnunarkerfis sem hleypt
var af stokkunum 1984.
6. Í grein 2. í athugasemdum (bls.
124) er vitnað í tillögur stjórn-
lagaráðs varðandi að 34. grein
„raski ekki þeim beinu eða óbeinu
eignarréttindum sem þegar hafa
stofnast“. Í fimmta kafla athuga-
semdanna segir einnig: „Eins og
áður greinir er ákvæði 34. gr.
hvorki ætlað að raska beinum né
óbeinum eignarréttindum sem
þegar eru fyrir hendi eða minnka
réttarvernd þeirra, sbr. einnig
ummæli í skýringum við 13. gr.
Þannig er t.d. ekki haggað við
afnotaréttindum þeirra sem hag-
nýta jarðir og/eða njóta ýmissa
óbeinna fasteignartengdra rétt-
inda samkvæmt gildandi lögum
eða samningum sem þegar hafa
verið gerðir, og má sem dæmi
nefna upprekstrarrétt landeig-
enda á þjóðlendur. Hið sama
gildir um hugsanleg, þegar stofn-
uð, takmörkuð réttindi þeirra
sem stunda fiskveiðar á grund-
velli af laheimilda“ (skáletur
mitt). Hér vaknar sú spurning
hvort þetta hafi verið skilningur
stjórnlagaráðs og mikils meiri-
hluta kjósenda í kosningum um
tillögur ráðsins þann 24. október
2012. Með þessari túlkun greinar-
gerðar lagafrumvarpsins á grein
34 og sem dómstólar munu vænt-
anlega styðjast við í niðurstöð-
um dóma er nánast tryggt að það
fyrirkomulag sem í daglegu máli
er nefnt „kvótakerfið“ haldist
nánast óbreytt til framtíðar með
vernd viðkomandi stjórnarskrárá-
kvæða.
Sérréttindi varin
Niðurstaða mín er sú að grein 34,
í núverandi mynd og með hliðsjón
af greinargerð og athugasemdum
með greininni, tryggi á engan hátt
þjóðareign á mikilvægustu nátt-
úruauðlindum heldur festi í raun
í sessi nýtingarrétt með ígildi
einkaeignarréttar og þar með
veðsetningareiginleika og erfða-
réttar þeirra veiðiheimilda sem
þegar er úthlutað árlega til hóps
kvótaþega/handhafa aflaheimilda
á Íslandi. Hér er þá farin sú leið
að stjórnarskrárverja gríðar leg
sérréttindi fámenns hóps til langs
tíma. Þannig er einnig opnað á að
grein 13 sem kveður á um að frið-
helgi eignarréttarins gildi fyrir
dómstólum og að fullt markaðs-
verð komi fyrir upptöku afla-
heimilda eða aðrar breytingar á
fiskveiðistjórnun sem hafa áhrif
á verðmæti eða eðli lögvarins nýt-
ingarréttar.
Fiskurinn og frumvarpið til stjórnskipunarlaga
Á síðasta áratug hefur
jafnrétti færst aftur
í íslensku samfélagi.
Konur hafa lægra kaup
og skulu því vera heima
með börn, konur eru
heima með börn og skulu
því hafa lægra kaup. Því
miður er þetta sjálfhvetj-
andi kerfi. Sumir vilja
meina að þetta sé eðlilegt,
náttúrulegt og tilkom-
ið vegna sterks móður-
eðlis kvenna. En hvað er
móður eðlið? Þörfin fyrir
að bregðast við þörfum
ungbarna ristir djúpt og engin
heilbrigð manneskja getur annað
en brugðist við þurfandi smá-
barni. Ef bros og hjal virka ekki
þá á ungbarn annað sterkara vopn
sem hefur þróast í tugþúsund ára,
grátur ungbarna virkar nístandi
á flesta fullorðna einstaklinga.
Kannski hallar eitthvað á karl-
menn með þetta, ég veit það
ekki. Persónulega þekki ég ekki
marga karla sem hafa ekki áhuga
og getu til að sjá um börn. Þetta
ríka eðli mannsins hefur líklega
þróast þar sem börn þurfa mikla
og langa umönnun og það hefur í
sögu mannsins verið nauðsynlegt
að fleiri komi að henni en móð-
irin. Það þarf þorp til að ala upp
barn er lausleg þýðing á ensku
máltæki sem lýsir vel
hvernig umönnun barna
hefur lengst af verið hátt-
að í samfélagi manna.
Börn geta frá fæðingu
myndað sterk tilfinninga-
tengsl við fleiri en einn
umönnunaraðila, það er
í þeirra eðli. Þéttriðið,
sveigjanlegt félagskerfi
og sterk verndartilfinn-
ing gagnvart börnum er
grundvöllur velgengni
mannkyns. Þar kemur
maður í manns stað, kona
í karls stað, móðir í móður
stað.
Fjölbreyttar langanir
Kannski er það líka arfur frá for-
mæðrum mínum sem stóðu uppi
með húsið fullt af föðurlausum
börnum eftir að bátur fórst á
veiðum úti fyrir Vestfjörðum sem
gerir það að verkum að ég finn
hjá mér sterka hvöt – eðli – til að
geta séð fyrir börnunum mínum.
Í öllu falli þá tóku mínar lang-
anir og draumar sjálfkrafa mið
af breyttum aðstæðum þegar ég
varð mamma og í stað þess að
að fylgja fyrri braut – sem hefði
þýtt mikið atvinnu- og fjárhags-
legt óöryggi og tíða flutninga – þá
var stefnan tekin á heldur örugg-
ari slóðir.
Eftir sem áður þá hafði ég sem
manneskja fjölbreyttar lang-
anir og þarfir sem ég leitaðist
við að uppfylla í takt við breytt-
ar aðstæður. Stundum hunsaði
ég eigin þarfir í löng tímabil
vegna annarra ríkari hagsmuna
og stundum lagði ég erfiða hluti
á börnin mín til að framkvæma
hluti sem ég taldi að væri fjöl-
skyldunni fyrir bestu til lengri
tíma. Þessi leit að jafnvægi á
milli ólíkra þarfa innan fjölskyld-
unnar er eitthvað sem flestir
kannast við. Og sjálfsagt kannast
líka flestir við að það er auðveld-
ara að ná þessu jafnvægi í sam-
vinnu foreldra.
Í vöggu í bátnum
Fyrir nokkrum árum þurfti ég að
hjálpa nemanda við veiðar fyrir
rannsóknarverkefni. Á meðan
við biðum eftir að netin fylltust
var okkur boðið kaffi á bænum.
Það barst í tal hvernig gengi með
strákinn minn sem þá var ungur.
Ég sagði að það gengi vel en auð-
vitað væri erfitt að skreppa svona
á kvöldin. Þá drógu hjónin fram
myndaalbúmið og sýndu mér
myndir af meðgöngu og fyrstu
mánuðum yngsta sonar síns. Á
fyrri myndinni sjást hjónin – hún
þá kasólétt – saman að veiðum
úti á vatni. Á hinni seinni – á ver-
tíð sléttu ári seinna – sést sonur
þeirra sem hafði verið komið
fyrir í vöggu í bátnum og svaf
vært á meðan foreldrarnir vitj-
uðu netjanna.
Þetta hefur mér alltaf þótt
dæmi til eftirbreytni. Ég er ekki
að leggja til að smábörn séu send
á Halamið strax á fyrsta ári. En
samvinna foreldra um umönnun
ungbarna og samvinna foreldra
um framfærslu fjölskyldunnar
hlýtur að vera eitthvað sem við
getum öll sniðið að okkar aðstæð-
um og ætti að vera regla frekar
en undantekning.
En þetta var þá. Konur tóku
þátt af illri nauðsyn. Já, það er
satt að konur og karlar unnu
mikið og hjálpuðust að við umönn-
un barna af illri nauðsyn, annars
hefðum við hreinlega dáið út.
En þessi nauðsyn myndar grunn
meðfæddra tilfinninga okkar og
þarfa í dag.
Meðfætt eðli
Veiðihundur sækir ekki fugla af
nauðsyn. Hundarnir eru að sýna
eðli sem kom til vegna nauðsynj-
ar og á uppruna sinn enn dýpra,
í veiðieðli úlfa. Vinnueðlið má
reyndar rækta úr hundum. Marg-
ir kjölturakkar virðast hafa litl-
ar sem engar áhyggjur af því að
vera fullkomlega háðir öðrum.
Kannski má líka rækta sjálfs-
bjargarhvötina úr konum, ég veit
ekki hvort einhver hefur áhuga
á því. Hitt veit ég að það veldur
mikilli streitu hjá mönnum og
dýrum að fá ekki útrás fyrir það
meðfædda eðli að vera sjálfstæð.
Áhrif þessarar streitu á móður-
eðlið koma hvergi betur fram en
í dýragörðum þar sem það gengur
oft erfiðlega að fá villt dýr til að
eiga og sinna eigin afkvæmum.
Það er sama hve vel líkamlegum
þörfum þeirra er sinnt.
Það eru hvorki söguleg, líf-
fræðileg né tilfinningaleg rök
fyrir því að ýta mæðrum út úr
virku samfélagi undir því yfir-
skini að þeim sé best borgið inni á
heimilunum, það sé þeim eðlilegt.
Það þjónar hvorki hagsmunum
kvenna né barna. Hverra hags-
munum það þjónar er þó gömul
saga og ný og óþarfi að útlista það
frekar hér.
Móðureðlið og dýragarðsbörn
Í Morgunblaðinu laug-
ardaginn 22. desemb-
er eru álitlegar fréttir.
Hin stærsta af höfðing-
legri gjöf fyrirtækisins
Skinneyjar-Þinganess til
sveitarfélagsins Hafnar í
Hornafirði vegna afmæl-
is gefandans. Þá er á síð-
unni getið um að hald hafi
verið lagt á mikið magn
af þýfi á Suðurnesjum og
enn önnur þar sem kona
viðurkennir að hafa í „tvígang“
kveikt í sameign fjölbýlishúss við
Maríubakka í Breiðholti.
Hinar tvær síðarnefndu frétt-
irnar eru þó lítils virði á við stór-
hug Skinneyjar-Þinganess, fyrir-
tækis þar sem einn af eigendum
er fyrrverandi formaður
Framsóknarflokksins
og ráðherra, Halldór
Ásgrímsson.
Milljarða afskriftir
Eftir milljarða afskriftir
af tapfyrirtækinu Mónu
hefir Skinney & co. rifið
af sér og sett sig í gjafa-
stellingar, sem skiljanlegt
er. Hins vegar segir ekk-
ert í fréttinni um hvers-
lags fyrirtæki Móna var, né held-
ur hvernig það komst yfir öll þau
auðævi, sem afskrifa þurfti, millj-
arða króna.
Sérstakur saksóknari má ekk-
ert vera að því að huga að slíkum
málum enda búinn á nærri fjórum
árum að ákæra upp undir einn tug
útrásarvíkinga og hefir þó ekki
nema 120 – eitt hundrað og tutt-
ugu – manns í vinnu.
Frétt kom hins vegar um það
í blöðum, að þrjú félög víkinga
hefðu orsakað 320 – þrjú hundr-
uð og tuttugu – milljarða tap fyrir
íslenzkt þjóðfélag. Sem betur fer
mun enginn þurfa að borga það tap
frekar en Mónu-tapið á Hornafirði.
Gottgjörelsi
Spurning: Hvað ætli þeir 320 millj-
arða menn gefi til „gottgjörelsis“
sér þegar þar að kemur? „Hér
dugar ekkert kák, Pétur Jónsson“
eins og maðurinn á Húsavík sagði
um árið, þegar hann kom að brenn-
andi húsi; tók höndum um fulla
sláturtunnu, hvolfdi úr henni og
bar hana tóma út. Mætti kannski
benda víkingum á eins og andvirði
einnar Hörpu til að byrja með?
Hinu má svo skjóta hér inn í að
Sérstakur saksóknari gerir ekkert
annað og meira en dómsmálaráð-
herrann ætlaðist til þegar hann fól
honum embættisstörfin, sem von-
legt er.
Um aðaleiganda Skinneyjar-
Þinganess og síðar Mónu er nægj-
anlegt að vísa í ummæli hins nýja
formanns þingflokks Sjálfstæð-
isflokksins, Illuga Gunnarsson-
ar, þar sem hann segir í grein í
Fréttablaðinu 18. júní 2006: „Vandi
Framsóknarflokksins er ekki sá að
flokkurinn geti ekki verið stoltur
af verkum sínum eða stefnu, þvert
á móti.“ Um kynni manna af Hall-
dóri Ásgrímssyni fórust Illuga þau
orð í sömu grein: „Þau kynni hefðu
átt að duga því fólki til að vita að
Halldór Ásgrímsson myndi einung-
is vinna eftir bestu sannfæringu.“
Mikil lifandi ósköp er gaman
og ánægjulegt að sjá þegar vík-
ingarnir taka að strá um sig með
gjafafénu, jafnvel þótt aðrir eigi.
Gjafafé
NÝ STJÓRNAR-
SKRÁ
Dr. Níels
Einarsson
forstöðumaður
Stofnunar Vilhjálms
Stefánssonar
➜ „Auðlindir í náttúru
Íslands sem ekki eru háðar
einkaeignarrétti eru sam-
eiginleg og ævarandi eign
þjóðarinnar. Enginn getur
fengið þær eða réttindi
tengd þeim til eignar eða
varanlegra afnota og aldrei
má selja þær eða veðsetja.“
Skoðun visir.is
Lengri útgáfu greinarinnar
má sjá á Vísi.is
SAMFÉLAGSMÁL
Guðbjörg Ásta
Ólafsdóttir
líff ræðingur og for-
stöðumaður Varar
– Sjávarrannsókna-
seturs
➜ Þéttriðið, sveigjanlegt
félagskerfi og sterk verndar-
tilfi nning gagnvart börnum
er grundvöllur velgengni
mannkyns. Þar kemur
maður í manns stað, kona
í karls stað, móðir í móður
stað.
FJÁRMÁL
Sverrir
Hermannsson
fv. alþingismaður
➜ Hins vegar segir ekkert
í fréttinni um hverslags
fyrirtæki Móna var, né
heldur hvernig það komst
yfi r öll þau auðævi, sem
afskrifa þurfti, milljarða
króna.