Vísbending


Vísbending - 22.12.2008, Blaðsíða 19

Vísbending - 22.12.2008, Blaðsíða 19
og víðar en þau gengu út á það að leysa íslandsbanka undan gullinnlausnarskyldu sinni gegn því að hann afhenti landsstjóminni málmforða sinn. Aífiám gullfótarins var upphafið að ógæfulegri stjóm peningamála í striðinu þar sem Islandsbanka var gefínn laus taumur í seðlaútgáfii og báðir bankamir stunduðu ógætilega útlánastefnu. Hremmingar Islendinga vomekki búnarþóttstyrjðldinni væri lokið. Alþjóðleg viðskiptakreppa reið yfir síðla árs 1920, fyrirtæki á Islandi urðu gjaldþrota og íslenska krónan féll miðað við aðra gjaldmiðla, þótt yfirvöld streittust við að viðurkenna það. Svartamarkaður myndaðist með krónuna og mikill skortur varð á gjaldeyri sem mætt var með innflutningstakmörkunum. Síðsumars 1920 komst Islandsbanki í mikil greiðsluvandræði vegna þess að aðalviðskiptabanki hans í Kaupmannahöfh kippti að sér hendinni um frekari íýrirgreiðslu. Islandsbanki gat ekki annast stóra opinbera yfirfærslu vegna þessa. Landsbankinn átti einnig við mikla greiðsluerfiðleika að striða. Höggvið var á hnútinn með því að ríkið ábyrgðist stórt lán til bankanna tveggja. Lánið þótti slíkum tíðindum sæta að því var gefið sérstakt nafn: Enska lánið. Það var tekið í september 1921og nam 500.000 sterlingspundum. Lánskjörin vom slæm, lánið skyldi greiðast á 30 ámm með 7% vöxtum en það sem fór mest iyrir bijóstið á mönnum var að ríkissjóður ábyrgðist greiðslu lánsins með veði í tolltekjum landsins. Ríkisstjómin varð fyrir miklu ámæli vegna lánsins sem mörgum þótti niðurlæging fyrir hið nýfhllvalda ríki. Enska lánið nam alls 10,5 millj. kr. sem skiptist milli Islandsbanka (5,9 millj. kr.), Landsbankans (1,9 millj. kr.) og ríkissjóðs ( 2,7 millj. kr.) sem var rekinn með miklum halla vegna efhahagserfiðleikanna. Fram til ársins 2008 er þetta er ein stærsta bráðaaðgerð stjómvalda til að aðstoða bankakerfið í landinu. Lánið nam 8% af landsffamleiðslu ársins 1921. Haglægðin langa hafði þó nokkrar efnahagslegar og pólitískar afleiðingar. I fyrsta lagi snemst stjómmálaflokkarog almenningsálitið gegn Islandsbanka vegna glannalegrar stj ómar á peningamálum og dró mjög úr trausti á einkaffamtaki í bankamálum. Seðlaútgáfhrétturinn var á næstu ámm færður ffá Islandsbanka til Landsbanka. I öðm lagi var ríkissjóður látinn axla ábyrgð af lánum bankanna og reyndar varð ríkissjóður notaður í rikum mæli upp ffá þessu sem ábyrgðaraðili fyrir erlendum lánum sveitarfélaga og einkafyrirtækja. I ijárlögum 1922 gekk t.d. ríkissjóður í ábyrgð fyrir skipalánum útgerðarfyrirtækja og nam upphæðin 200 þús. kr. á skip, alls 2,4 millj. kr. Það ár námu útgjöld ríkisins alls 9,4 millj. kr. Heimskreppan 1931-1938 Kreppan mikla barst til Islands þegar líða tók á árið 1930 og birtist aðallega í miklu verðfalli á íslenskum útflutningsvömm eða um nærfellt 40%. Þegar leið á kreppuna gætti ekki aðeins verðfalls heldur sölutregðu vegna bæði samdráttar í efhahagslífi markaðslandanna og vemdarstefnu víða um lönd. Hvert landið á fætur öðm setti upp innflutningskvóta og háa tolla til að veija heimaffamleiðslu og halda jöfnuði í viðskiptum við útlönd. Island kom ekki illaút úr kreppunni þegarhún er metin á mælikvarða landsffamleiðslu. Uppsafnaður samdráttur var aðeins 3,4% í dýpstu kreppunni 1930-1932 og eftir það var samdráttur aðeins eitt árið, 2,7% árið 1935. Hins vegar varði stöðnunin lengur hér á landi en t.d. á Norðurlöndum. Þegar litið er yfir kreppuárin i heild var hagvöxtur ekki neikvæður heldur jákvæður. Meðalhagvöxtur á íslandi var 1,3% 1930-1938 en 0,8% í Vestur-Evrópu á sama tíma. Hvemig má það vera að efhahagssamdrátturinn mælist ekki meiri á kreppuámnum en raun ber vitni? Var kreppan mildari hér á landi en annars staðar í Evrópu? Já, ef marka má hagtölur þá var hún mildari en á meginlandi Evrópu en harðari en annars staðar á Norðurlöndum. Kreppan kom harðast niður á togarabæjunum Reykjavík og Hafnarfirði þar sem atvinnuleysi varð víðtækt. Annars staðar á landinu virðistkreppan hafa verið léttbærari þar sem menn stunduðu í meira mæli hefðbundinn náttúmbúskap með smáu sniði. Menn héldu áffam sínu daglega amstri, veiddu fisk og snemst í kringum rollur sínar, þótt kreppan kæmi hart niður á þeim. Abatinn minnkaði stómm en ffamleiðslan dróst ekki mikið saman. Á það ber einnig að líta að bankamir héldu stómm hluta atvinnustarfseminnar gangandi með lánum, einkum sjávarútveginum. Islendingar urðu líka stórskuldugir í útlöndum, ekki síst í Bretlandi, bæði vegna verslunarskulda og skulda banka, rikis og sveitarfélaga. Tölur vantar um heildarskuldir þjóðarbúsins ffá þessum tíma en sennilegavomerlendarskuldirlandsmannaá20. öld aldreijafnmiklar og einmitt á þessum ámm. Kreppa fjórða áratugarins hafði víðtæk áhrif á íslenskt samfélag, miklu víðtækari og lengri en haglægðin 1914—1923.1 atvinnumálum hófst tímabil endurskipulagningar og tilraunastarfsemi í ffamleiðslu, t.d. efldist síldariðnaóurinn og myndaður var vísir að harðffystiiðnaði sem síðar varð vaxtarbroddur í sjávarútvegi. Fyrirtæki vom endurskipulögð og mikil samþjöppun varð í sölu og markaðssetningu útflutningsafúrða. Á pólitíska sviðinu varð kúvending í stjóm efhahagsmála, ffíverslun gefin upp á bátinn og vemdarstefha tekin upp með kvótum og tollum á innflutning. Rikið tók að sér víðtækt hlutverk í efhahagsmálum. I stjómmálabaráttunni efldust róttæk öfl, fylgi við kommúnista og sósíalista jókst og kreppan festi klofhing vinstriarmsins í stjómmálum í tvo álíka stóra flokka í sessi. Samantekt Við getum dregið þessa umfjöllun um efnahagskreppur á fyrri tímum saman í fjóra punkta: • ísland hefur búið við meiri sveiflur í elhahagslífi en gengur og gerist í nágrannalöndunum. Mestar sveiflur - og stærstu áfollin - urðu á óffiðar- og byltingatímabilinu 1914-1945, sem sagnfræðingar hafa stundum kallað „borgarastyijöld Evrópu“. Hagsveiflur minnkuðu eftir 1945 en þó komu nokkrir stórir skellir eins og á ámnum 1948- 1952 og 1990-1992. • Aðeins tvisvar hefúr landsframleiðsla dregist saman um meira en 10%, en það var á ámnum 1882-1887og 1914-1920. • íslenskt efnahagslíf hefúr verið tengt alþjóðahagkerfinu lengur en menn almennt halda og því háð sveiflum sem þar verða eins og í ljós kom í kreppunni 1882-1887. • Kreppan mikla á fjórða áratugnum hafði ffekar lítinn samdrátt landsffamleiðslu í for með sér, en hún var sú efhahagskreppa sem hafði víðtækustu áhrifin í efhahags- og stjómmálum. Ri VÍSBENDING I 19

x

Vísbending

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Vísbending
https://timarit.is/publication/281

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.