Bændablaðið - 14.11.2013, Qupperneq 43

44 Bændablaðið | Fimmtudagur 14. nóvember 2013
Eitt og annað hrossatengt
Kynbótasýningar hrossa hafa
þann grunntilgang að stiga gripi
og staðsetja eiginleika þeirra á
opinberum kvarða. Niðurstöður
dómanna eru undirstaða reiknaðs
kynbótamats sem er hjálplegt
verkfæri og áttaviti ræktenda í
viðleitni sinni til að efla og bæta
stofninn, hver eftir sínu höfði.
Óhjákvæmilegur fylgifiskur
allra dóma og röðunar gripa er áhrif
þeirra á fjárhagslegt verðmæti.
Kynbótadómar eru og verða
ákveðinn verðmiði á hross ásamt
með t.d. keppnisárangri, ætterni
grips, væntingum hestamanna og
hrossapólitík sem erfitt er að höndla.
Þegar saman koma miklar væntingar,
metnaður, ræktunarástríða, huglægt
mat eiginleika og miklir fjárhagslegir
hagsmunir verður til eldfim blanda.
Þegar spennustig á kynbótasýningum
verður á stundum áþreifanlegt getur
verið hollt að minnast og halla sér
að grunnstefinu, sem er búfjárdómur.
Dómskerfi
Það kerfi og regluverk kynbóta-
sýninga sem rammar starfið á sér langa
og farsæla sögu. Um það vitnar best
að skoða þá gripi sem hæst eru metnir
í dag – samanborið við fyrirrennara
undangenginna áratuga. Stofninn er
jafnbetri og breiddin mikil. Vandamál,
ef svo skyldi kalla, væri fremur
valkvíði hryssueigenda frammi fyrir
stórum hópi góðra stóðhesta, fremur
en skortur á valkostum. Óþarft er að
heiðra skipulagið um of sem aðeins er
birtingarmynd af þeim hugmyndum,
tækni, þekkingu og fjármagni sem
hvert líðandi tímabil hefur úr að spila.
Ríkari ástæða er til að hylla það fólk
sem af brennandi áhuga ræktaði og
ræktar hross jafnt á kreppu- sem
„gróðæristímum“.
Orðið kerfi hefur oft í ræðu og
riti verið sett í neikvætt samhengi og
engu líkara en kerfin lifi sjálfstæðu og
sjálfráðu lífi í samfélagi manna. Kerfi
eru þó fyrst og síðast það skipulag
og regluverk sem menn hafa komist
að niðurstöðu um að notfæra sér
á ákveðinni vegferð með skýrum
markmiðum. Virkt kerfi er þannig í
sífelldri endurmótun og á að vera í
stöðugri sjálfs- og utanaðkomandi
gagnrýni. Tíðarandi breytist, ný tækni
kemur til sögu, ný þekking verður til,
áherslur hnikast, fólk dettur niður á
snjallar lausnir og hugmyndir. Af öllu
þessu og fleiru verður framkvæmd á
virku starfi að taka mið.
Framkvæmd kynbótasýninga
nýliðins sumars gekk almennt vel.
Aðstaða til sýningahalds er gerbreytt
frá fyrri tímum, góðir vellir og
inniaðstaða til byggingadóma,
metnaður hjá staðarhöldurum að gera
vel í öllu sem að þeim snýr. Fjölmargir
sýningamöguleikar og tímasetningar
voru í boði og sýningar vel sóttar. Illu
heilli virðist samt sem mjög umrætt
og þekkt atvik á kynbótasýningu á
Selfossi og eftirmál þess standi upp úr
öllu því mikla verki sem eftir stendur,
í hugum sumra. Kannski verður
sýningasumarið 2013 í annálum nefnt
útvarpssumarið mikla.
Gagnrýni er góð. Gagnrýni er
nauðsynleg til framþróunar og
jákvæðra breytinga. Listin við
gagnrýnina er hins vegar að benda á
betri lausnir, færar leiðir í stöðunni,
og umfram allt að fara í boltann en
ekki manninn, svo gripið sé til klisju.
Umræða um flest það er lýtur að
kynbótasýningum hrossa hefur verið
lífleg síðustu misseri og skemmst er
að minnast málþings á Hvanneyri
á haustdögum. Margar skoðanir
eru á lofti, misjafnlega útfærðar og
grundvallaðar. Umræðan er þörf og
gagnleg fyrir alla sem að málunum
koma, ekki síst þá aðila sem sitja
í hinu stefnumótandi Fagráði
hrossaræktar. Í ráðinu eiga sæti þrír
fulltrúar frá Félagi hrossabænda,
einn frá LH, einn frá FT og þrír
tilnefndir af Bændasamtökum Íslands
(1). Formleg leið allra breytinga
á regluverki og stefnumörkun
í kynbóta starfinu liggur frá
samþykktum tillögum félaga og
hagsmuna aðila inn á borð Fagráðs
til meðferðar og úrskurðar.
Efst á baugi
Á því hvað hæst ber og hvar brýnast
er að breyta til kunna menn að hafa
fjölbreyttar skoðanir. Fróðlegt er
að glugga í samantekt hópastarfs á
Hvanneyrarmálþinginu en þar leynast
margar kveikjur (2). Svo tæpt sé á
nokkrum atriðum sem hátt fara í
umræðu undangengin misseri má
nefna:
Hæfi dómara. Íslenskir kynbóta-
dómarar eru ekki stór hópur fólks
og hann á ekki að vera stór. Alls
18 dómarar komu að íslenskum
sýningum 2013 og felldu 1.607
dóma. Allir hafa þeir lokið
kandídatsnámi, staðist sérstakt
hæfnispróf, svo sem krafist er (3),
og aflað sér alþjóðlegra réttinda
(FEIF). Þess utan sækja starfandi
dómarar samræmingarnámskeið
og þurfa að dæma minnst 200
gripi á hverju tveggja ára tímabili
til að teljast gildir. Opinberar og
skýrar reglur um hæfi í ýmsum
vafatilfellum hafa ekki verið
umfangsmiklar; svo sem varðandi
tengsl dómara við einstaka knapa
og hross o.s.frv. Vinna við nánari
og skýrari hæfisreglur mun þegar
hafin og það er vel.
Aðkomu íslenskra dómara að
erlendum sýningum ber að
tryggja sem best má verða í þeirri
viðleitni að samræma dómstörf
og staðsetningu á skala, hvar sem
íslenskt hross kemur til dóms.
Reynslan sýnir þó að betur og meira
þyrfti að gera ef raunverulegur
árangur á að nást í samræmingu
milli landa. Er e.t.v. tímabært að
huga að starfi erlendra dómara
með íslenskum dómnefndum á
stærri sýningum hér heima? Miðað
við óbreytt núverandi regluverk
myndu erlendu dómararnir aðeins
starfa sem gestir og nokkurs konar
áheyrnarfulltrúar í dómpalli. Engu
að síður hlýtur talsvert að vera til
þess vinnandi að gefa erlendum
aðilum kost á að komast í stóra
hrossahópa. Grunnforsenda réttrar
staðsetningar á dómskala verður
alltaf þekking á þeirri breidd
sem býr í viðkomandi stofni. Að
þessu sögðu vakna spurningar um
kostnað og hver á að standa straum
af verkefninu?
Á Íslendingum og Íslandi sem
upprunalandi hvílir sú sjálfsagða
skylda að leiða ræktunarstarf í
stofninum, það er í það minnsta
fróm ósk okkar að svo sé og verði.
Ef íslensk kynbótadómgæsla er
handhafi sannleikans, hin rétta
lína, ber okkur að útbreiða það
erindi með mjög aukinni samvinnu
við aðrar þjóðir. Við myndum að
líkindum hagnast stórlega á því
sjálf með nýjum hugmyndum,
innsýn í aðra nálgun og almennt
auknum skilningi milli landa og
þjóða.
Óþekkt Nn hross í dómi. Þeirri
hugmynd hefur verið fleygt á loft
að æskilegast væri að dómarar
hefðu engar upplýsingar um þá
gripi sem til dóms koma; þ.e. ættir,
eigendur o.s.frv. og einkum vísað
til framkvæmdar byggingardóma.
Nú er það svo að í byggingardómi
og undanfara hæfileikadóms, hafa
dómarar ekkert í höndunum um
þau hross sem fyrir þá eru leidd
utan nafn, fæðingarnúmer og upp-
runa, lit og örmerki. Allar frekari
upplýsingar koma því aðeins
fram að dómarar spyrji umráða-
menn sérstaklega. Dómarar eru
sjálfir, sem betur fer, ástríðufullir
áhugamenn um hrossarækt og
ættfræði. Einföld leið til að eyða
hér hugsanlegri tortryggni er að
ættir séu alls ekki ræddar meðan
á byggingardómi stendur eða að
forvitni dómara sé ekki svalað fyrr
en dómur er fallinn.
Lausnir í þá átt að meðhöndla alla
gripi sem viðfangsefni eitt, tvö,
þrjú og svo framvegis gegnum
dómsferlið, tel ég ekki einasta
óþarfar með öllu heldur vinna þær
þvert gegn því að gera sýningar
áhorfsvænar og áhugaverðar. Góð
kynning hrossa í braut er sjálfsagð-
ur hluti af ferlinu.
Endurtekinn byggingardómur.
Sú skoðun heyrist að óæskilegt
sé að dómnefndir hafi eldri
byggingardóma gripa við höndina
þegar þeir koma til dóms að nýju.
Almennt er viðurkennt að „rétt“
einkunn í okkar huglæga mati geti
hlaupið á hálfum. Leiðarinn styður
þessa skoðun og skalinn okkar er
einfaldlega ekki fínlegri en þetta.
Vandséð hvernig hann getur
orðið fínlegri eða næmari miðað
það opna ræktunartakmark sem
við búum við og þær fjölbreyttu
hestgerðir sem menn geta vænst
að hljóti sömu einkunn fyrir
tiltekna eiginleika. Það yrði létt
verk fyrir kynbótadómara að
dæma hvern áður sýndan grip
án eldri gagna. En hver yrði
útkoman – hver ávinningurinn
fyrir hesteigandann? Að líkindum
hlypu einkunnir mikið til, um
hálfan hér og hálfan þar. Það liggur
í hlutarins eðli að sú staða getur
komið upp, þó „rétt“ sé dæmt, að
sami gripur metist hálfum hærri/
lægri fyrir byggingu milli sýninga.
Er plásturinn á þá niðurstöðu þá
að reikna meðaleinkunn allra
eldri dóma til að nálgast hina
einu sönnu tölu? Ég hygg að
hross geri mun oftar að hækka
en lækka við endurmat á eldra
dómi og núverandi vinnubrögð.
Er raunverulegur ávinningur í að
hnika þessu formi? Gætu menn
sætt sig við að renna, að kalla,
blint í sjóinn með endurtekinn
byggingardóm – segjum í
aðdraganda LM?
Kröfur til ungra hrossa.
Eftirminnilegustu galdrastundir
undirritaðs við kynbótabrautina
tengjast afrekum 4v. eðlisgæðinga
og samvinnu þeirra við sanngjarna
knapa. Að sama skapi er hryggilegt
að horfa upp á sýningar þar sem
farið er fram úr getu ungra hrossa,
þar sem allt er sótt með afli og
þvingun og skilið eftir í braut.
Hver þarf að leiðrétta kúrsinn
hér? Tæplega er það dómskerfið
sem beinlínis ber að leggja sömu
mælistiku á sérhvert hross, sami
skali alltaf og alls staðar.
Er ekki nær að viðurkenna þá
staðreynd að það er aðeins brot
af heildarfjölda 4v. tryppa sem á
raunverulegt erindi í hæfileika-
hluta kynbótadóms? Þetta brot
er stórgaman að sjá í braut enda
okkar verðmætustu ræktunargripir.
Stærstan hluta 4v. tryppa er farsæl-
ast að sjá fyrst að ári liðnu, sterk,
djörf og kvíðalaus.
Vilji og geðslag. Það eru víst engin
stórtíðindi að segja þetta þann
eiginleika sem núverandi kerfi á
erfiðast með að meta til gagns,
einkum og sérílagi geðslagið
sjálft. Vandræðalaust má segja,
fyrir dómara, að tylla hrossum á
sitthvorn endann á kvarðanum,
taka hross niður fyrir sjaldséða
geðslagsbresti í braut og hampa
sérstaklega fjöri með einstakri
þjálni. Stærstur hlutinn liggur
hins vegar á bilinu 7,5 til 8,5 fyrir
eiginleikann en í þeim hópi leynist
klárlega fjöldinn allur af hrossum
með geðslag sem er íslenskri
hrossarækt aldrei til framdráttar og
annar hluti með afar eftirsóknar-
vert geðslag en ekki auðsýnilega
ásækinn í vilja.
Nú er auðvitað hverjum manni í
sjálfsvald sett að rækta það geðs-
lag sem honum þykir hentast.
Hlutverk kynbótadómsins er engu
að síður að gefa upplýsingar og
lýsingu á öllum dæmdum eigin-
leikum. Þetta hutverk er dómurinn
ekki að höndla í dag m.t.t. geðs-
lags. Afleiðingin er að úrval á
grunni geðslags er í besta falli
ómarkvisst. Vissulega koma skot-
heldar reynsluupplýsingar fram í
afkvæmum stóðhesta þegar frá
líður, afkvæmahópurinn vex og
tamningamenn deila reynslu sinni.
Þegar þær upplýsingar loks koma
fram, og ef neikvæðar, hafa margir
fórnað sínum uppáhaldshryssum
og dýrmætu krónum í pörun sem
þeir helst vildu geta tekið til baka.
Af sjálfu leiðir að það liggja
miklir hagsmunir í því fyrir
greinina alla að ná betur utan
um þennan mikilvæga eiginleika
(mikilvægasta?). Hvort raunhæfar
leiðir liggja e.t.v. í gegnum
endurvakið mat viljadómara í
kynbótadómi, gagnaöflun og
grófa flokkun tryppa frá hendi
afkastamikilla tamningamanna
skal ósagt látið. Verkefnið er brýnt
og aðsteðjandi og krefst umræðu
og brúklegra lausna.
Kynbótaskipulag í hrossarækt er
ekki fullkomið kerfi né nokkru sinni
fullmótað. Íslenskir hestamenn verða
seint sakaðir um að hafa ekki nægar
skoðanir á straumum og stefnum eða
hugmyndir um hvað beri að gera.
Umræðuna og hugmyndabankann
þarf að virkja að vetri og framkvæma
að vori.
Nánar:
1) http://www.bondi.is/pages/1038
2 ) h t t p : / / w w w . l b h i .
is/?q=is%2Fhvernig_naum_vid_
meiri_arangri
3) http://www.rml.is/static/files/
Hrossaraekt_RML/reglur_um_
kynbotasyningar.pdf
Pétur Halldórsson
Hrossaræktarráðunautur
hjá RML Hvolsvelli
S: 487-1513 / 862-9322
petur@rml.is
Leiðrétting
Rangt nafn var sett við mynd
af Guðmundi Jóhannessyni,
ábyrgðarmanni í nautgriparækt hjá
Ráðgjafarþjónustu landbúnaðarins, í
síðasta blaði. Er Guðmundur beðinn
velvirðingar á þessum mistökum.
Guðmundur Jóhannesson.
Þráður frá Þúfu IS2008184553, knapi Elvar Þormarsson. Mynd/ Óðinn Örn Jóhannsson
Ráðgjafarmiðstöð landbúnaðarins