Morgunblaðið - Sunnudagur - 20.07.2014, Blaðsíða 46

46 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 20.7. 2014
Auschwitz lægi vel við samgöngum og væri
fjarri þéttbýliskjörnum. Auschwitz varð
stærsta miðstöð fjöldamorða í heimssögunni.
Sumarið 1941 voru fangar í Auschwitz og
gæslumenn þeirra úr röðum SS-sveitanna að
sótthreinsa klæði og rúmföt með skor-
dýraeitrinu Zyklon-B, sem meðal annars
inniheldur blásýru. Þeir tóku eftir því að
köttur, sem villtist inn í herbergið, drapst á
augabragði af gasinu. Einn varðanna velti
fyrir sér hvort ekki mætti nota gasið til að
drepa fólk.
Gasklefarnir verða til
Snemma í september voru 600 sovéskir
stríðsfangar, sem lögreglan Gestapo hafði
skilgreint „fanatíska kommúnista“, sendir í
kjallara aðalbúðanna ásamt 250 sjúklingum
þar sem þeir voru myrtir með gasi. Síðar í
sama mánuði var tilraunin endurtekin. Þá
voru 900 heilbrigðir fangar úr Rauða hern-
um drepnir með gasi í líkhúsi búðanna.
Dyrnar voru innsiglaðar og Zyklon-B í
duftformi sáldrað niður í herbergið í gegn-
um göt í loftinu. Hitinn af líkömum fang-
anna í herberginu gerði að verkum að duftið
breyttist í gas. Höss var viðstaddur og lýsti
aftökunum: „Í smá tíma heyrðist suð. Þegar
duftinu var hent inn heyrðist hrópað „Gas!“,
síðan mikil öskur og innilokaðir fangarnir
köstuðu sér á hurðirnar. En hurðirnar
héldu.“
Allir fangarnir létu lífið. Næst þegar
Adolf Eichmann, sem síðar var dreginn fyr-
ir dóm í Jerúsalem, heimsótti búðirnar var
ákveðið að byrja að nota gas kerfisbundið.
Líkhúsið var hins vegar svo nálægt helstu
stjórnarbyggingunni að starfsfólkið heyrði
öskur fanganna þegar þeir voru teknir af
lífi. Því var ákveðið að aftökurnar færu
fram í Auschwitz-Birkenau, nógu fjarri að-
albúðunum til að öskrin heyrðust ekki.
Brátt risu tveir gasklefar, rauða húsið og
hvíta húsið, og fyrstu fórnarlömbin voru
myrt 20. mars 1942. Síðar voru reist lík-
brennsluhús, sem voru falin bak við tré og
runna. Á fyrri hluta árs 1943 komu nýir
gasklefar.
„Hefur þú ekkert hjarta?“
Höss lýsti því hvernig aftökurnar fóru fram.
Litlir hópar voru skotnir til bana, stærri
hópar drepnir með gasi. Gasklefarnir voru
að mestu niðurgrafnir, látnir líta út fyrir að
vera sturtuklefar og lokað með loftþéttum
hurðum með gægjugati. Höss skrifaði að
mikilvægast hefði verið að eins mikil ró og
hægt væri ríkti þegar
komið var með fólkið og
það var látið afklæðast.
Þeir sem voru tregir til
að klæða sig úr fengu
„hjálp“. Þeir sem byrj-
uðu að öskra og hrópa
voru færðir út fyrir og
skotnir í hnakkann.
Margir áttuðu sig á því
hvað var að gerast.
Mæður reyndu stundum
að fela börn sín í fata-
hrúgum. Börn grétu oft, en flest „fóru inn í
gasklefana, léku sér eða göntuðust hvert við
annað og héldu á leikföngunum sínum“,
skrifaði Höss. „Kona ein vék sér að mér
þegar hún gekk framhjá,“ greindi hann síð-
ar frá, „og benti á eitt af fjórum börnum
sínum sem æðrulaus voru að hjálpa þeim
minnstu að komast leiðar sinnar og hvíslaði:
„Hvernig getur þú fengið af þér að drepa
svona falleg, yndisleg börn? Hefur þú ekk-
ert hjarta?““
Þegar fórnarlömbin voru komin inn í gas-
klefann létu liðsmenn SS hylki með Zyklon-
B-töflum síga niður um fjögur op í þakinu.
Um leið og hlýnaði í gasklefanum vegna lík-
amshita fanganna losnaði gasið úr töflunum.
Eftir tuttugu mínútur voru hylkin dregin
upp aftur til að tryggja að ekki losnaði um
meira gas. Klefinn var ræstur og sérstök
deild fanga úr röðum gyðinga var látin
draga líkin inn í annað herbergi, draga úr
þeim gulltennur og fyllingar, klippa hárið af
konunum, fjarlægja gullhringi og gleraugu,
gerviliði og aðra lausamuni.
Gyðingar víða að voru myrtir í Auschwitz.
Þeir komu frá Slóvakíu, Frakklandi, Pól-
landi, Belgíu, Hollandi, Rúmeníu, Króatíu,
Finnlandi, Noregi, Búlgaríu, Ítalíu, Ung-
verjalandi, Serbíu, Danmörku og Grikklandi.
Íbúarnir kvörtuðu
undan lyktinni
Lítill bær reis fyrir liðsmenn SS-sveitanna,
sem ráku búðirnar í Auschwitz. Í mars 1941
unnu þar 700 verðir úr röðum SS. Í júní
1942 voru þeir orðnir rúmlega 2.000. Alls
unnu 7.000 SS-menn í Auschwitz á meðan
búðirnar voru reknar. Skammt frá í Mono-
witz voru risavaxnar efnaverksmiðjur fyr-
irtækisins I.G. Farben. Monowitz var hluti
af búðunum í Auschwitz og útveguðu SS-
sveitum I.G. Farben fanga gegn greiðslu til
að vinna í verksmiðjunni. SS-mennirnir
bjuggu í bænum ásamt fjölskyldum sínum.
Einnig störfuðu þar ritarar og stjórnendur.
Haldnir voru tónleikar og leikhópar komu
og settu upp sýningar. Reist voru hús fyrir
starfsfólkið og því var séð fyrir nægum mat.
Helst var að íbúar bæjarins kvörtuðu undan
því að óþægilega lykt legði yfir hann frá
brennsluofnum búðanna.
Elie Wiesel var einn af þeim, sem voru
fluttir í Auschwitz og lifðu af. Í bók sinni
Nótt, sem kom út á íslensku 2009 í þýðingu
Stefáns Einars Stefánssonar, lýsir hann
komunni þangað: „Við störðum á logana í
myrkrinu. Ömurlegur daunn lék um loftið
… Í loftinu fannst lyktin af brennandi
holdi.“
Wiesel kom í búðirnar 15 ára 1944 ásamt
föður sínum, grunlaus um hvað beið þeirra.
Í búðunum tekur á móti þeim fangi, ómyrk-
ur í máli: „„Þú hefðir fremur átt að hengja
þig en að koma hingað. Vissir þú ekki hvað
bíður þín hér í Auschwitz? Vissir þú ekki?
Árið 1944“
Satt. við vissum það ekki. enginn hafði
sagt okkur það. Hann trúði því ekki sem
hann heyrði. Tónn hans gerðist enn hrana-
legri: „Þarna. Sérðu reykháfinn þarna?
Sérðu hann? Og logana, sérðu þá?“ (Já, við
sáum logana.)
„Þarna, þangað fara þeir með ykkur.
Þarna er gröfin ykkar. Náið þið þessu ekki
enn? Tíkarsynir. Skiljið þið ekki neitt? Þið
verðir brenndir! Brenndir þar til þið verðið
að glóðarmola. Breytt í ösku.““
„Miðpunktur heimsins“
Þegar Wiesel tók við friðarverðlaunum Nób-
els 1986 minntist hann angistar sinnar þeg-
ar hann, ungur dreng-
ur af gyðingaættum
„uppgötvaði ríki næt-
urinnar. Ég minnist
úrræðaleysis, ég minn-
ist angistar hans.“
Hann rifjaði upp að
hann hefði spurt föður
sinn hver myndi á
tuttugustu öldinni
leyfa slíkum glæpum
að eiga sér stað,
hvernig heimurinn
gæti þagað. Nú spyrji þessi sami drengur
og hann svari og útskýri „fyrir honum
hversu barnaleg við vorum, að heimurinn
vissi og stóð þegjandi hjá. Og af þeim sök-
um hét ég því að ég myndi aldrei og hvergi
þegja, þar sem manneskjur þurfa að þola
þjáningu og niðurlægingu. Við verðum að
taka afstöðu. Hlutleysi styður kúgarann,
aldrei fórnarlambið. Þögnin er kvalaranum
hvatning, aldrei hinum pínda. Stundum
verðum við að grípa inn í. Þegar líf mann-
eskju er í hættu, þegar mannlegri reisn er
stefnt í voða skipta landamæri þjóða og við-
kvæmni litlu máli. Hvar sem karlar og kon-
ur verða fyrir ofsóknum vegna kynþáttar,
trúarbragða eða pólitískra viðhorfa verður
sá sami staður - á þeim tímapunkti - að
verða miðpunktur heimsins.“
Talið er að ekki færri en 1,1 milljón
manna hafi verið myrt í Auschwitz og jafn-
vel 1,5 milljónir. 90% fórnarlambanna hafi
verið gyðingar, sennilega um 960 þúsund
manns eða á milli fimmtungur og fjórðungur
allra gyðinga, sem drepnir voru í stríðinu.
* „Náið þið þessuekki enn? Tík-arsynir. Skiljið þið ekki
neitt? Þið verðir
brenndir! Brenndir þar
til þið verðið að glóð-
armola. Breytt í ösku.“
Foringi úr SS-sveitum
Hitlers skýtur mann
til bana við fjöldagröf.
Fjöldi fanga fylgist
með aftökunni.
Í myndum