Fréttablaðið - 23.02.2015, Side 13

MÁNUDAGUR 23. febrúar 2015 | SKOÐUN | 13
Í DAG
Guðmundur Andri
Thorsson
rithöfundur
Á síðasta degi liðins árs
birtist leiðari í Frétta-
blaðinu sem fjallaði um
meðferð embættis Sér-
staks saksóknara á málum
sem embættið hefur haft
til meðferðar. Áður hafði
Fréttablaðið – sem stund-
um fyrr – slegið upp frétt-
um af meintri valdníðslu
embættisins við rann-
sókn á efnahagsbrotum í
aðdraganda hrunsins.
Hver brýtur mannréttindi?
Í þessu tilviki var um að ræða
tryggingafélagið Sjóvá sem hafði
verið til rannsóknar hjá embætt-
inu en ekki verið taldar forsendur
til lögsóknar á hendur forstjóra
þess eftir fimm ára rannsóknar-
ferli. Fréttablaðið taldi mannrétt-
indi hafa verið brotin á forsvars-
mönnum fyrirtækisins með því að
halda þeim svo lengi í óvissu og
höfundur umrædds leiðara spar-
aði ekki stóru orðin þegar hann
klykkti út: „Þvílík skömm fyrir
sérstakan saksóknara.”
Nú er það svo að varla þarf nokk-
urn mann að undra þótt trygg-
ingafélagið Sjóvá skuli hafa verið
tekið til rannsóknar en í aðdrag-
anda hrunsins höfðu orðið breyt-
ingar á eignarhaldi með marg-
víslegum tilfæringum og beindist
rannsóknin m.a. að lánveitingum
úr tryggingabótasjóði félagsins.
Eins og fram hefur komið hélt
Sjóvá með sjóði sína suður í lönd
og fjárfesti í áhættufyrirtækjum
með þeim afleiðingum að ákvörð-
un var tekin, með réttu eða röngu,
að veita milljörðum af skattfé til
bjargar félaginu, auk þess sem
iðgjöldin voru keyrð upp – m.a.
um 40% í byrjun árs 2009. Þannig
að almannahagsmunir voru þarna
vissulega í húfi og fráleitt annað en
að glannalegar fjárfestingar yrðu
skoðaðar með tilliti til lögmætis og
réttarstöðu.
Síðan er það annað mál hverj-
ar ástæður eru fyrir því að rann-
sókn tekur langan tíma. Krufn-
ing á orsökunum gæti gefið okkur
vísbendingu um hvar skömmin á
heima og þá jafnframt hver það er
sem brýtur mannréttindin.
Formgalla-lögfræði
Það sem augljóslega hefur gerst á
Íslandi – að hluta til í tengslum við
hrunmálin – er að málsmeðferð
fyrir dómskerfinu hefur leitað í
svipaðan farveg og við þekkjum
af afspurn frá Bandaríkjunum þar
sem fjölmennar sveitir rándýrra
lögfræðinga taka að sér mál fyrir
borgunarmenn, finna á þeim alls
kyns formgalla og koma þannig í
veg fyrir sakfellingu í brotum sem
öllum almenningi þykja augljós.
Réttarkerfið þarf vissulega að
vera vandað í vinnubrögð-
um og standast nákvæma
skoðun en hitt er líka til
í dæminu að formgalla-
réttarkerfið verði yfir-
sterkara réttlætis-réttar-
kerfinu þannig að fyrir
vikið glatist trúverðug-
leiki þess.
Form til góðs og ills
Ekki svo að skilja að ég
vilji gera lítið úr formi og
formgöllum. Réttarkerfið er eðli
máls samkvæmt grundvallað á
formi. Form og formfesta er and-
stæðan við duttlunga og geðþótta.
En form getur líka verið upp-
spretta mistaka ef ekki er nægur
mannskapur og fjármunir fyrir
hendi. Þess vegna leita efnamenn
jafnan varna í forminu en síður í
efnisatriðum. Og þeir, og stuðn-
ingsmenn þeirra, vita sem er, að
öruggasta leiðin til að vernda efn-
aða lögbrjóta er að skera niður hjá
ákæruvaldinu.
Eva Joly
Í Kastljósi Sjónvarps var fyrir
nokkrum dögum mætt til leiks
Eva Joly, ráðgjafi Sérstaks sak-
sóknara í kjölfar hrunsins. Í við-
talinu lýsti hún því mati sínu að
málsmefðerð efnahagsbrota í
íslensku réttarkerfi hefði verið
fagmannleg og markviss og tekið
minni tíma en sambærileg mál
annars staðar.
Viðbrögðin við viðtalinu við Evu
Joly voru almennt mjög jákvæð
en heiftúðug af hálfu þeirra sem
sýnilega skjálfa nú á beinum vegna
hugsanlegrar afhjúpunar á skatta-
undanskotum þeirra sjálfra eða
skjólstæðinga þeirra.
Haukar í horni
Þessir aðilar eiga hauka í horni í
Stjórnarráði Íslands, sem mark-
visst hafa skorðið niður fjár-
veitingar til embættis Sérstaks
saksóknara. Niðurskurðurinn tor-
veldar embættinu að sjálfsögðu
að rækja hlutverk sem löggjafinn
hefur ætlað því.
Væri ekki nær að Fréttablaðinu
þætti þetta vera skammarlegt í
stað þess að veitast að þessu mik-
ilvæga embætti með gífuryrðum?
Það er vissulega rétt hjá Frétta-
blaðinu að sakborningum ber að
sýna tillitssemi og nærgætni. Þeir
eiga rétt á því. Ef rannsókn hefur
legið niðri um lengri eða skemmri
tíma og þannig lengt erfiða bið, þá
ber að spyrja hvað valdi. Gæti þar
verið um að kenna fjárskorti sem
þá hlýtur að skrifast á reikning
stjórnvalda en ekki embætti Sér-
staks saksóknara. Er skömmin þá
ekki þeirra?
Hvernig væri að fá eins og einn
leiðara um þetta.
„Þvílík skömm“
Síðustu mánuði hef ég varla
hugsað um annað en þátt-
töku innflytjenda í kosn-
ingum. Það er vegna þess
að mastersverkefnið mitt,
„Borgarstjórnarkosningar
í Reykjavík 2014: Innsýn í
reynslu fólks af erlendum
uppruna af þeim“, fjallaði
um þann málaflokk, í
íslensku (eða í raun reyk-
vísku) samhengi. Það er
alveg ótrúlegt hvað þáttur
eins og lýðræðisleg þátt-
taka minnihlutahóps í
samfélaginu er í raun lítið
rannsakaður. Hjá Hagstofu Íslands
finnast eingöngu tölur um þátttöku
fólks af erlendum bakgrunni frá
árinu 2006 og bera þau hjá Hag-
stofunni fyrir sig að það sé of mikið
álag á kjörstjórnir að safna þessum
gögnum. Of mikið álag eða of mikið
ómerkilegt?
Tölur yfir þátttöku eftir aldri
hafa til dæmis verið notaðar til að
rýna í mögulegar ástæður fyrir
því að ungt fólk tekur lítinn þátt í
kosningum, eins og raun bar vitni
í síðustu borgarstjórnarkosningum
(2014). Af hverju ætti ekki
að vera hægt að nýta tölur
yfir þátttöku fólks af erlend-
um uppruna í eitthvað svip-
að? Nú eða ef þessar tölur
sýna mikla þátttöku, þá
reyna að viðhalda þátttök-
unni eða jafnvel bæta hana
enn meira. Jafnvel skoða
hvaða þættir hafa hvetjandi
áhrif á fólkið til að taka þátt
og reyna að nýta það í að
hvetja aðra til þátttöku.
Íslensk stjórnvöld segja í
stefnu sinni um aðlögun inn-
flytjenda að þátttaka nýrra
Íslendinga á öllum sviðum sam-
félagsins sé mjög mikilvæg. Jafn-
framt segir í stefnunni að horn-
steinn íslensks samfélags séu meðal
annars lýðræði, samábyrgð og
mannréttindi. Í mínum rannsóknum
hefur komið í ljós að það eru ekki
allir innflytjendur sem vita að þeir
hafa í raun kosningarrétt. Er það
lýðræðislegt? Er það samábyrgð?
Eru það mannréttindi?
Það er alveg ljóst að á þessu sviði
er margt hægt að bæta, sé vilji fyrir
hendi.
Lýðræði fyrir alla?
KOSNINGAR
Guðrún
Magnúsdóttir
MA í hnattrænum
tengslum, fólks-
fl utningum og fj öl-
menningarfræðum
DÓMSMÁL
Ögmundur
Jónasson
alþingismaður
Óðal feðranna
Þeir líða dagarnir við vetrarhörkur
og þennan endalausa sökudólga-elt-
ingaleik, hring eftir hring, þar sem
valdamenn fyrri ára klukka hver
annan og skiptast á að „vera’ann“, á
meðan við fáum allra náðarsamleg-
ast að fylgjast með. Hefur svo hver
nokkuð að iðja. Nema svo koma allt
í einu hátíðir þar sem fólk er verð-
launað fyrir vasklega framgöngu í
listum og menningarlífi – þá birt-
ir ögn og maður getur gleymt stór-
fiskaleik valdakallanna örskamma
stund.
Við tókum okkur sem sé til og
drifum í að horfa á tvær íslenskar
myndir sem hvor með sínum hætti
glíma við íslenskt samfélag, París
norðursins eftir Hafstein Gunn-
ar Sigurðsson en bráðlunkið hand-
ritið skrifað af Huldari Breiðfjörð
og Vonarstræti eftir Baldvin Z þar
sem Birgir Örn Steinarsson skrifar
handritið með leikstjóranum.
Þetta eru ólíkar myndir sem
maður ætti kannski ekki að tala um
í sömu andrá; önnur dregin stórum
dráttum, allt að því melódramatísk
og 19. aldarleg í rómantískri sýn
sinni á ógæfu og synd en hin inn-
hverf og ísmeygileg; en báðar eftir
unga karlmenn sem vonandi fá að
gera margar góðar myndir fyrir
okkur. Báðar myndirnar eru um
þetta sem góðar myndir fjalla oft
um: Af hverju erum við svona? af
hverju fór þetta svona hjá okkur?
hvað er eiginlega að okkur?
Gott og illt
Í báðum myndunum fylgjumst við
með ungu fólki reyna að fóta sig í
íslenskri tilveru sem fer fram á for-
sendum gömlu skarfanna – gömlu
stórfiskanna – og þar sem er eigin-
lega nánast vonlaust að lifa sóma-
samlegu lífi. Í báðum myndunum er
ferningur: ungt par og eldri karlar,
illt eyðingarafl og vanmáttug góð-
vild.
Í Vonarstræti kynnumst við Eik,
ungri og einstæðri móður sem
vinnur á leikskóla en drýgir tekj-
urnar með vændi inn á milli (Hera
Hilmarsdóttir) og Sölva, ungum
fyrrum fótboltamanni á uppleið í
bankanum (Þorvaldur Davíð Krist-
jánsson). Þetta eru góðir krakkar en
leið þeirra er ólík: Í upphafi selur
hún aðgang að líkama sínum en
er laus úr ánauðinni í lokin. Í upp-
hafi er hann frjáls fjölskyldumað-
ur með sjálfa Maísólina í hádegis-
stað; í lokin hefur hann selt sál sína
sömu öflunum og hún hafði áður selt
sig. Í skurðpunkti myndarinnar hitt-
ist unga fólkið í hórferð bankstera
til Flórída; þau fella hugi saman,
ung og óspillt á þeirri stundu. Svo
skilja leiðir og ungi maðurinn spill-
ist en hún hreinsar sig með upp-
gjöri við fjölskyldu þar sem grunn-
urinn var lagður að ógæfu hennar
með misnotkun afans (sem virðist
faðir barnsins hennar). Hinn roskni
karlinn sem er megingerandi í sög-
unni er skáldið Móri, sem Þorsteinn
Bachmann hefur fengið verðugt lof
fyrir að leika. Þetta er hin göfuga
fyllibytta sem er kunnugleg persóna
í íslenskum sagnaheimi, hið ölvaða
stórskáld vígt ógæfunni; hið góða
afl sem bregst. Hann vill öðrum
vel, og einkum þó stúlkunni sem er
á sama aldri og dóttir hans myndi
hafa verið og á litla stúlku á sama
aldri og litla dóttir hans var þegar
hún drukknaði og er hið stóra áfall
í lífi hans. Og um síðir tekst honum
reyndar að bjarga ungu konunni
með peningunum sem hann fær
fyrir hjallinn sinn í hundraðogein-
um þar sem til stendur að rústa öllu
með risahóteli – og forða sér til suð-
rænu eyjunnar sem öll íslensk skáld
eru alltaf á leiðinni til.
Út í lífið á grænum miða
París norðursins er hljóðlátari
mynd, berangurslegri, kannski sér-
viskulegri en um leið verða pers-
ónur hennar manni nákomnari, þær
verða raunverulegri og meira lif-
andi í stað þess að vera táknmynd-
ir og týpur, eins og myndi henda í
Vonarstræti ef hún væri ekki svona
vel leikin. Getur verið að fólk sé að
verða afvant því að sjá myndir þar
sem ekki gengur á með sjáanlegum
stórmælum, barsmíðum og ofbeldi?
Maður hefur að minnsta kosti orðið
þess var að sumu fólki þykir sagan
veigalítil í París norðursins. Því fer
fjarri. Þar er sögð mikil saga og
rammlega bundin og myndin á við
okkur margvísleg brýn erindi.
Hún er snilldarlega leikin – meira
að segja hundurinn leikur óaðfinn-
anlega. Kannski veldur Flateyri
þessu – þessi magnaði bær undir
ógurlegum fjöllum – kannski mús-
íkin með þessu lagi eftir Prins
Póló sem er svo fullt af séríslensku
trega stuði – kannski ferðin á töku-
vélinni, stundum hröð og stundum
kyrr; eða bara svipsterkt andlit-
ið á Birni Thors; myndin er á ein-
hvern máta yfirþyrmandi sönn.
Þar segir frá Huga, ungum kenn-
ara (Björn Thors) og Ernu, (Nanna
Kristín Magnúsdóttir) ungri konu
sem hann á í sambandi við, án þess
að meina það alveg, og ungum syni
hennar sem kennarinn binst sterk-
um böndum. Í rauninni er þetta hin
heilaga fjölskylda, en Hugi veit það
ekki; hann er með hugann þar og þá.
Fulltrúi eyðingarinnar í þess-
ari mynd er ólíkt viðkunnanlegri
en viðskiptaúlfarnir í Vonarstræti;
hér er þetta glaðsinna „lífskúnst-
ner“ af kunnuglegu tagi, sem Helgi
Björnsson leikur af nærfærni og
glöggskyggni. Hann setur allt í
bál og brand í sárfyndnum senum,
ryðst inn í tilveru sonar síns,
tekur hana yfir; og er sambandi
þeirra skemmtilega lýst með sól-
palli sem ýmist er verið að smíða
eða rífa, og er reyndar risinn á ný
í lokin. Fulltrúi uppbyggingarinn-
ar er skólastjórinn og faðir Ernu
sem Sigurður Skúlason býr til fal-
lega persónu úr, hvort sem það er
á hinum grátbroslegu AA-fundum,
sem sýna fámennið í sinni ýktustu
mynd, og þar sem hann fer með
klisjurnar af svo fallegri einlægni
að þær hljóma næstum eins og djúp
speki eða lokasenan þegar hann
heldur bugaður inn í húsið og Hugi
fer burt frá skyldum sínum og líf-
inu sem hann gæti lifað út í „frels-
ið“ og óvissuna á bílnum sínum,
sem vel að merkja er með grænum
miða. Eins og íslenskt samfélag um
þessar mundir.
Óðal feðranna
Báðar myndirnar
eru um þetta sem
góðar myndir fjalla oft um:
Af hverju erum við svona?
af hverju fór þetta svona hjá
okkur? hvað er eiginlega að
okkur?
2
2
-0
2
-2
0
1
5
2
2
:3
5
F
B
0
4
8
s
_
P
0
3
6
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
4
8
s
_
P
0
2
5
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
4
8
s
_
P
0
1
3
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
4
8
s
_
P
0
2
4
K
.p
1
.p
d
f
A
u
to
m
a
tio
n
P
la
te
re
m
a
k
e
: 1
3
E
2
-4
7
2
C
1
3
E
2
-4
5
F
0
1
3
E
2
-4
4
B
4
1
3
E
2
-4
3
7
8
2
8
0
X
4
0
0
2
A

F
B
0
4
8
s
C
M
Y
K