Frjáls verslun - 01.02.2013, Blaðsíða 51

FRJÁLS VERSLUN 2. 2013 51
sóknarmaður og raunar af miklum fram­
sóknarættum.­Afi­minn,­Hannes­Pálsson­
frá Undirfelli, var einhver mesti fram­
sóknarmaður landsins. Gárungarnir
sögðu, að bréf til verkakvennafélagsins
Fram sóknar væru jafnvel send heim til
hans. En ég fór eins og aðrir unglingar að
bera út blöð, líklega um tíu ára aldur, og
þá bar ég út Morgunblaðið. Ég varð strax
hrifinn­af­þeirri­einstaklingshyggju,­sem­
þar var boðuð. Mér hafði alltaf fundist, að
menn ættu að vera fram gjarnir og metn­
að argjarnir, stefna hátt, í stað þess að
væla og bera sig illa. Ég varð líka snemma
and snúinn kommúnisma, og man ég
sérstaklega eftir bókinni Ég kaus frelsið
eftir Víktor Kravtsjenko, sem var til á mínu
heimili og ég las dolfallinn.“
Hugsar þú mikið um ættfræði?
„Ég get nú ekki sagt það. Móðir mín ól
mig upp í því, að það skipti meira máli,
hvað maður gerði, en hvaðan hann kæmi.
Hún sagðist hafa fengið ofnæmi fyrir
spurningunni „Hverra manna er hann?“
þegar hún var að alast upp. Hins vegar er
gaman að frétta, þegar ég tala til dæmis
við nem endur mína, að þeir eru börn
eða jafnvel barnabörn gamalla vina. Það
tengir dálítið. Ég held hins vegar, að hlut ­
verk ætta sé ofmetið á Íslandi. Hver einasti
ættarlaukur á einhvern bróður eða einhverja
systur, sem hefur ekki vegnað jafnvel, og
hvað skýrir það? Or saka sambandið er að
mestu leyti öfugt: Menn ná ekki frama,
af því að þeir séu af einhverjum ættum,
heldur eru ættir nafn kunnar, af því að
menn af þeim ná frama.“
popper oG HayeK meStu
áHrifavaldarnir
Hvað mótaði þína pólitík og lífs skoð­
sanir?
„Ég myndi segja, að þeir Karl Popp er og
Friedrich­von­Hayek­hafi­verið­mestu­
áhrifavaldarnir­í­mínu­andlega­lífi.­Fyrst­
frétti ég raunar af Popper í bók eftir
Þorstein Gylfason, Tilraun um manninn.
Mér leist svo vel á það, sem Þorsteinn hafði
eftir Popp er, að ég pantaði bók Poppers,
The Open Society and Its Enemies, og las
vandlega.­Þetta­mótaði­mig­og­raunar­fleiri­
á mínu reki. Síðan rakst ég í Háskólanum
á þýðingu Ólafs Björnssonar á útdrætti
úr Leið inni til ánauðar eftir Hayek, og
ég pantaði hana líka frá útlöndum og
las vandlega. Þessar tvær bækur smullu
einhvern veginn saman við þær lífs­
skoð anir, sem ég hafði af veikum mætti
mótað mér áður. Þær veittu þeim í farveg.
Hayek benti til dæmis á, að samstarf
manna getur verið sjálfsprottið og frjálst,
en þarf ekki að vera valdboðið. Hann
lagði áherslu á, að þekkingin dreifðist á
mennina og að til þess að nýta hana þyrfti
líka að dreifa valdinu til þeirra. Mér fannst
það heillandi tilhugsun, að menn gætu
komist af án mikils miðstýrðs valds. Ég
las líka Gúlageyjaklasann eftir Aleks andr
Solzhenítsyn og hét sjálfum mér því að
berjast alla ævi gegn al ræðisstefnunni.
Síðan hafa nokkrir kennarar mínir haft
mikil áhrif á mig. Jón S. Guðmundsson
kenndi mér íslensku í þrjá vetur af fjórum,
þegar ég var í menntaskóla. Hann innrætti
okkur, nemendum sínum, virðingu fyrir
íslenskri tungu og sérkennum hennar.
Jón var lærisveinn Sigurðar Nordals, sem
reynt hafði að skilgreina og jafnvel skapa
íslenska þjóðarvitund, tilvistarréttlætingu
lítillar þjóðar, af frábærri andagift. „Það,
sem Jónas hefur skrifað og Konráð sam­
þykkt, það kalla ég íslensku,“ sagði
Sigurður Nordal við nemendur sína. Að
mörgu leyti hafði Þorsteinn Gylfason
líka áhrif á mig, en þó frekar sem rit­
höf undur um heimspekileg málefni
en sem heimspekingur. Síðan lærði ég
mjög margt af leiðbeinanda mín um í
Oxford, John Gray, sem þá var eindreginn
frjálshyggjumaður af ætt Hayeks, en
snerist síðar til ein hvers konar grænnar
íhalds­stefnu­og­andstöðu­við­heimsyfirráð­
kapítal is mans, ef svo má segja. Gray
kenndi mér margt um gagnrýna hugsun.“
Hvert hefur hlutverk þitt verið í ís­
lenskri fræði­ og stjórnmálasögu?
„Ég­held,­að­það­hafi­verið­að­vekja­athygli­
á viðhorfum, sem fáir í hópi mennta­
manna þekktu eða aðhylltust. Þetta var
til dæmis sú skoðun, að meira máli skipti
að takmarka vald ið en að velja góða
valdsmenn, því að valdið lyti eigin lög mál ­
um og gæti spillt valdsmönnunum. Önn ur
hugmynd­var,­að­lífið­og­einstakl­ing­arnir­
séu ekki fastar eða kyrrstæðar stærðir: Það
getur ræst úr mönnum, ef þeir fá tækifæri
í stað þess að fara á bætur eða í einhverja
meðferð á opinberum stofnunum. Mér
finnst,­að­það­eigi­að­verðlauna­dugnað­og­
refsa fyrir leti, annars fyllum við heiminn
af letingjum. Þessi lífsskoðun heyrist
varla hjá menntamönnum. Þeir virðast
greina heiminn í ljósi tveggja hugtaka,
fórnarlambs og stofn ana. Ég lagði líka
talsvert á mig við að kynna hina sterku
frjáls lyndu vestrænu hefð, sem John Locke,
Adam Smith og þeir Popper og Hayek
standa traustum fótum í. Jafnólíkir menn
og Jón Sigurðsson forseti og Arnljótur
Ólafsson, höfundur fyrsta hagfræðiritsins á
Íslandi, hugsuðu líka og störfuðu í þessari
hefð. Þess vegna hefur það verið í vissum
skilningi hlutskipti mitt að endurskilgreina
for tíðina, beina kastljósinu að ýmsu, sem
öðrum­sést­yfir.“­
lært miKið af davíð
Þekktur er vinskapur þinn og Davíðs
Oddssonar, hvað hefur mótað ykkar
samband og sérðu hliðstæðu í því?
„Við Davíð höfum verið einkavinir í nær
fjörutíu ár, og raunar kaus ég hann sem
inspector í Menntaskólanum í Reykjavík
þegar vorið 1969, áður en ég kynntist
honum. Mér fannst hann strax vel til
forystu fallinn. Hinn ungi Davíð leiftraði
af fjöri og fyndni. Hann er miklu rólegri
maður núna, en samt afar skemmtilegur.
Hann­er­hreinskiptinn,­en­um­leið­flókinn­
og margbrotinn persónuleiki. Það fer til
dæmis saman í honum kaldrifjaður og
útsmoginn keppnismaður og afar hlýr
og­nærgætinn­tilfinningamaður.­Ég­hef­
lært mikið af Davíð, því að hann sér
oft sjónarmið, sem aðrir taka ekki eftir.
Hann hugsar ekki eftir forriti eins og
margir skóladúxar gera, heldur sjálfstætt.
Annar eiginleiki hans er, hversu traustur
hann er, mikill klettur, óbifanlegur. Innst
inni­er­hann­alltaf­sami­upplitsdjarfi­
„Og ég minnist
þess aldrei, að Sig­
ríður Ingi björg
Inga dóttir, sem sat
í bankaráðinu síð ­
asta árið mitt þar
og sagði sig úr
ráðinu með mikl ­
um látum strax eftir
bankahrunið, hafi
nokkru sinni sagt
ein einustu við vör­
unarorð um við ­
skipta bankana.“