Bæjarins besta - 10.12.2009, Blaðsíða 14

14 FIMMTUDAGUR 10. DESEMBER 2009
Varð að bregðast
við innrás veruleikans
Eiríkur Örn Norðdahl hefur
sent frá sér sína þriðju skáldsögu,
Gæsku. Bókin hefur fengið góðar
viðtökur og frábæra dóma. Henni
voru gefnar fjórar stjörnur bæði í
Morgunblaðinu og á Pressan.is
og gagnrýnendurnir báðir sam-
mála um að hér sé sennilega á
ferðinni besta skáldsagan um
hrunið. Auk þess lofa þau Eirík
Örn í hástert fyrir stílfimi og hug-
myndaauðgi. Eiríkur er búsettur
í Svíþjóð en Bæjarins besta sló á
þráðinn og rakti úr honum garn-
irnar um bókina, byltinguna,
borgina, bæinn og „hinn reiða
unga mann“ á fertugsaldrinum.
– Þú segist hafa byrjað á bók-
inni 2007, tók hún miklum
stakkaskiptum áköpunartíman-
um í ljósi atburða frá og með
hausti 2008?
„Hlutar hennar gerðu það -
fyrri hlutinn er lítið breyttur, efn-
islega, en seinni hlutinn gerir ráð
fyrir byltingu, sem reyndar fær
ekki sjálf að vera með í bókinni
nema sem eyða í tíma. Bókin átti
upphaflega að koma út í fyrra en
ég lagði hana frá mér um vorið
vegna þess að ég sá ekki fram á
að geta klárað hana jafn vel og
mér þótti hún eiga skilið. Ég var
búinn að skrifa inn í bókina „hrun
krónunnar“ - og gerði það hálfu
ári áður en hin raunverulega
króna hrundi. Í bókinni verða
Íslendingar öreigar á einni nóttu,
betlarar og beiningamenn. Þegar
hin raunverulega króna svo hrundi
fékk ég hálfgert sjokk – þessi
fína symbólíska hugmynd mín
var orðin að einhverju allt öðru
en ég ætlaði henni. Skyndilega
var hugmyndin orðin að innleggi
í pólitískan raunveruleika og ég
sjálfur einhvers konar tíðaranda-
veiðari, korteri of seinn að gefa
út kreppuspá. Og það var aldrei
meiningin, en ég varð auðvitað
að bregðast við þessari innrás
veruleikans í bókina mína og úr
því viðbragði spratt seinni hluti
bókarinnar – það sem ég var bú-
inn að skrifa um eftirleik krónu-
hrunsins fór auðvitað út í veður
og vind og nýr þráður spann sig
sjálfur út að nýjum endalokum
bókarinnar.“
– Svo þú sást hrunið fyrir?
„Gjaldmiðlar eru alltaf að
hrynja. Ég held það hafi mun
fleiri séð þetta fyrir en vilja muna
það - það er einfaldlega þægilegra
að láta eins og maður hafi ekki
vitað neitt, því ekkert okkar gerði
auðvitað neitt, ekkert sem skipti
neinu máli allavega. Þegar ég
byrja að skrifa bókina er ég ný-
hættur á Bæjarins besta og búinn
að eyða nokkrum árum í að hlusta
á útgerðarmenn kvarta yfir of
hátt skráðri krónu – þegar ég
hætti flutti ég til Helsinki og þar
átti ég spjall við stærðfræðing
sem hafði verið ráðinn til Háskól-
ans í Reykjavík til að rannsaka
íslenskt fjármálakerfi. Hann
spurði mig ítrekað hvaðan þetta
ríkidæmi Íslendinga kæmi og ég
svaraði honum til að ég héldi
ekki að þetta væri neitt ríkidæmi
heldur lán – þetta væri sami gamli
góði íslenski hæfileiki og flestir
kaupsýslumenn á landinu hafa
keyrt á áratugum ef ekki árhundr-
uðum saman: að geta kjaftað lán
út úr bankastjóranum. En nei -
það var ekki ég sem átti þá hug-
mynd að kapítalisminn sé bóla.
Sú hugmynd er að minnsta kosti
160 ára gömul. Ég lærði það með-
al annars í þjóðhagfræði í Mennta-
skólanum á Ísafirði að eitt helsta
einkenni frjálsra markaðshag-
kerfa sé reglubundnar kreppur.
Þetta sagði sig einfaldlega sjálft.
Og ég lagði upp með að skrifa
bók sem væri „pólitísk hystería“
– og spurði mig hvað gæti sett
Ísland á aðra hliðina? Þetta var
eitt ótal svara við þeirri spurn-
ingu.
Það vill svo reyndar til að krepp-
an er engin kreppa og byltingin
engin bylting – ekki í hreintrúar-
skilningi. Kreppan á Íslandi er
ekki Bandaríkin 1929 og bylting-
in ekki Rússland 1917. Í bókinni
er ekki jafn auðvelt að flýja af-
leiðingarnar og í raunveruleikan-
um - þar verður fólk í alvörunni
allslaust, einn, tveir og bingó.“
Útlendingar álitnir
glæpamenn
– Hroki og sjálfsánægja Íslend-
inga eru nokkuð áberandi í bók-
inni og pólitíkin áhrifalaus leikur,
finnst þér það vera meginein-
kenni á Íslandi nútímans - jafnt
fyrir sem eftir kreppu?
„Ég er ekki viss um að þessir
drættir séu sterkir í svonefndu
„venjulegu fólki“ – alþýðunni. Ís-
lendingar láta kannski auðveld-
lega glepjast og þeir eru alveg
tilbúnir til að láta hrósa sér út í
hið óendanlega, en hrokinn og
sjálfsánægjan grassera mest í
valdastéttunum. Sem er auðvitað
afleiðing af einhvers konar sinnu-
leysi – Íslendingar eru svo upp-
teknir af að vera „duglegir“, af
að vinna langt fram eftir öllum
kvöldum og hleypa út djöflunum
þess á milli, að þeir eru of lúnir
til að láta sig varða stærri drætti,
hið stóra samhengi. Það mætir
enginn til að mótmæla því þegar
innflytjendur eru sendir út á
gaddinn í Grikklandi, þó það
sjóði á tugum þúsunda. Íslend-
ingar voru í áratugi því mótfallnir
að á Íslandi væri herstöð, en þeir
létu líka ljúga því í sig að þeir
væru það ekki – allar skoðana-
kannanir sýndu að fólkið í land-
inu var á móti hernum, en það
tók enginn mark á því, því Ís-
lendingar eru svo seinþreyttir til
vandræða. Það var þægilegra að
trúa því að við værum öll sama
tímaskekkjan en að þurfa að gera
eitthvað í því að koma hernum
úr landi.
Þegar maður veltir því síðan
fyrir sér í alþjóðlegu samhengi
voru líka ótrúlega fáir sem mættu
niður á Austurvöll síðasta vetur,
þó 90% þjóðarinnar væru „með
þeim í anda“. Þegar ég kom þarna
í desember í fyrra voru kannski
hundrað manns, af tæplega 200
þúsund á höfuðborgarsvæðinu.
Það er ekki há prósenta. En þetta
er ekki hroki og sjálfsánægja held-
ur sinnuleysi, kannski þreyta,
kannski leti, kannski finnur fólk
illa til þess valds sem það þó
raunverulega býr yfir. Og það
sinnuleysi veldur aftur sjálfs-
ánægju, hroka og yfirgengilegri
öryggistilfinningu í valdastéttun-
um. Valdastéttirnar taka ekki
fólkið alvarlega, vegna þess að
fólkið gefur ekki valdastéttunum
ástæðu til þess.“
– En tekur fólkið valdastéttirn-
ar alvarlega?
„Að því leyti að það leyfir þeim
að komast upp með næstum því
hvað sem er, já. En hitt er svo
annað að Íslendingar eru að ég
held ekkert hræddir við að gera
grín að valdastéttunum – þeir
bera ekki virðingu fyrir þeim í
orði, en þeir gera það á borði.“
Svo við höldum okkur við
Gæskuna, viðhorfið til nýbúa
sem valdhafar sýna þar er ekki
upp á marga fiska: „Það er ekki
pláss hér fyrir fleiri Íslendinga,
en það er pláss fyrir fleira fólk,“
segir á einum stað. Er það ekki
eitt leiðarstefið í bókinni að við
virðum ekki þá menningu og
áhrif sem nýbúarnir koma með
inn í samfélagið?
„Það er erfitt að alhæfa um
það auðvitað – „við“ erum mörg
hver ágæt en það eru líka óttalegir
bjánar inn á milli. Hugmyndir
um að innflytjendur eigi að verða
einhvers konar vara-Íslendingar,
ef þeir eigi að fá að vera með yfir
höfuð, hafa grasserað alveg frá
því Íslendingar fóru að taka á
móti innflytjendum, hælisleit-
endum og flóttamönnum, sem
reyndar er gert alltof lítið af. Þess-
ar hugmyndir náðu svo nýjum
hæðum þegar Magnús Þór Haf-
steinsson, Jón Magnússon, Viðar
Helgi Guðjohnsen og fleiri fóru
að láta til sín taka í innflytjenda-
málum – þar var það lagt að
jöfnu að vera útlendingur og að
vera glæpamaður. Ekki bara oft
á tíðum, heldur ítrekað og að
manni virtist einbeitt og viljandi.
Þetta er hættulegur áróður sem
hefur sem betur fer ekki náð að
festa rætur – enda Frjálslyndi
flokkurinn horfinn af yfirborði
jarðar. Ég hafði miklar áhyggjur
af því að ef Íslendingar yrðu
einhvern tíma aftur fátækir (sem
ég geri ráð fyrir að eigi eftir að
gerast, einhverntíma) þá yrði
hjólað í innflytjendurna. Eitt af
því jákvæða sem kom út úr hrun-
inu var að umræðan um útlend-
inga sem vandamál varð hjákát-
leg, okkur varð skyndilega ljós
uppspretta vandræða okkar. Og
þau upphófust ekki í Tælandi
eða Póllandi heldur í kaupsýslu-
höllum í Reykjavík. Hvort sá lær-
dómur endist, hvort við látum
glepjast aftur, hvort útlendinga-
hræðslan spretti upp að nýju tví-
efld síðar, verður svo bara tíminn
að leiða í ljós.
En svo ég svari spurningunni,
þá jú, byggja leiðarstef bókar-
innar á hugmyndum Íslendinga
um sjálfa sig og heiminn, og ekki
bara þegar kemur að útlending-
um.“
Ósammála öllum
– Finnst þér það vera hlutverk
rithöfundarins að segja þjóð sinni
til syndanna?
„Ég veit það ekki. Ég er hrein-
lega ekki góður í að skilgreina
hlutverk rithöfunda, þó ég telji
þá reyndar gegna hlutverki og
hlutverkum. Bókmenntir eru,
fyrir mér, það sem liggur bak við
heiminn – veröldin þegar búið
er að skjóta á hana göt svo sjáist
í gegn. Þetta er einhver virkni
sem ég get ekki alveg skilgreint,
þó sjálfsagt geti það einhver svo
mér líki sjálfum. Ég sest svo
sannarlega ekki niður til að skrifa
sögu sem segir þjóðinni til synd-
anna, þegar ég er í þannig skapi
sný ég mér að bloggsíðunni minni
og læt móðan mása. En svo er ég
ekki heldur svo vitlaus að halda
því fram að ég sé ekki að segja
þjóðinni til syndanna í Gæsku,
ég er í það minnsta að segja ein-
hverjum til syndanna. En ég að-
hyllist ekki félagslegt raunsæi
og á dálítið bágt með svart-hvítan
skilning á þjóðinni, að minnsta
kosti þegar ég er að skrifa bók-
menntir. Þjóðin er góð og vond,
falleg og ljót. Hún er meira að
segja bæði raunveruleg og óraun-
veruleg, til og tilbúningur.“
– Þú verður nú seint sakaður
um að skrifa í anda félagslegs
raunsæis, en það er samt greini-
legt að mál samfélagsins brenna
á þér. Ertu alin upp í mikilli póli-
tík?
„Ég á foreldra sem eru dugleg
að ræða málin sín á milli – ég er
alinn upp við að fjölskyldan rök-
ræði við eldhúsborðið og yfir
uppvaskinu, og ég er ekki alinn
upp við neina tæpitungu né að
maður komist upp með einhver
„afþvíbara“-rök. Ég á það til að
vera ósammála öllum sem ég tala
við um alla skapaða hluti, sem er
auðvitað vandræðaástand á köfl-
um. Mér þykir ekki beinlínis
gaman að rífast (nema stundum),
þetta er meira einhvers konar
heilkenni, einhver létt einhverfa.
Ef ég er ósammála einhverju eða
þegar mér þykir ósæmilega veist
að einhverjum á ég einfaldlega
mjög erfitt með að halda í mér -
stundum hef ég á réttu að standa,
stundum ekki. Þetta er ekki alltaf
auðvelt fyrir þá sem þurfa að
umgangast mig, og nálgast
kannski stundum einhvern brjál-
æðislegan hroka - en ég er líka
ágætur í að biðjast afsökunar,
eftir mikla æfingu.
Samfélagið er auðvitað alls